China Brahmaputra Dam Project : चीन सध्या तिबेटमधील यार्लुंग झांग्बो नदीवर (जी भारतात ब्रह्मपुत्रा म्हणून ओळखली जाते) जगातील सर्वात मोठा आणि वादग्रस्त जलविद्युत प्रकल्प उभारत आहे. हा प्रकल्प केवळ पर्यावरणासाठीच नाही, तर भारताच्या सुरक्षेसाठी आणि जलसाठ्यासाठी देखील एक मोठे आव्हान ठरू शकतो.
सुमारे 168 अब्ज डॉलर्स खर्चून बांधल्या जाणाऱ्या या प्रकल्पामुळे ब्रह्मपुत्रा नदीच्या नैसर्गिक प्रवाहात मोठे बदल होण्याची शक्यता आहे.
2,000 मीटर उंचीवरून वीजनिर्मितीचा घाट
चीनचा हा प्रकल्प तांत्रिकदृष्ट्या अत्यंत गुंतागुंतीचा आहे. हिमालयीन क्षेत्रातील 2,000 मीटर उंचीवरून पडणाऱ्या पाण्याचा वापर करून येथे प्रचंड प्रमाणात वीजनिर्मिती केली जाणार आहे. यामध्ये बोगदे, भूमिगत पॉवर स्टेशन्स आणि धरणांचे मोठे जाळे असेल.
तज्ञ याला जगातील “सर्वात धोकादायक आणि जोखमीचा प्रकल्प” असे म्हटले आहे. चीनने मात्र हा प्रकल्प पर्यावरणपूरक असल्याचे सांगत सर्व आरोप फेटाळले आहेत.
भारतासाठी ‘वॉटर बॉम्ब’चे संकट?
ब्रह्मपुत्रा नदी ही भारत आणि बांगलादेशातील लाखो लोकांची जीवनवाहिनी आहे. चीनने वरच्या बाजूला पाण्याचा प्रवाह रोखल्यास किंवा अचानक सोडल्यास खालील भागात मोठी आपत्ती येऊ शकते.
- अस्तित्वाचा धोका: अरुणाचल प्रदेशचे मुख्यमंत्री पेमा खांडू यांनी याला ‘अस्तित्वाचा धोका’ म्हटले असून, चीन या धरणाचा वापर ‘वॉटर बॉम्ब’सारखा करू शकतो, असा इशारा दिला आहे.
- शेती आणि मासेमारीवर परिणाम: प्रवाहातील बदलामुळे माशांचे स्थलांतर आणि शेतीसाठी आवश्यक असणारा गाळ वाहून येण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा येईल.
- धोरणात्मक नियंत्रण: हा प्रकल्प भारत-चीन सीमेजवळ असल्याने, या माध्यमातून चीन हिमालयीन क्षेत्रातील नैसर्गिक संसाधनांवर आपले वर्चस्व निर्माण करण्याचा प्रयत्न करत असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे.
मानवी आणि पर्यावरणीय किंमत
या प्रकल्पासाठी तिबेटमधील स्थानिक मोन्पा आणि लोबा यांसारख्या आदिवासी जमातींना त्यांच्या पूर्वजांच्या जमिनीवरून विस्थापित व्हावे लागणार आहे. तसेच, हा परिसर वाघ, ढगाळ बिबट्ये आणि रेड पांडा यांसारख्या दुर्मिळ प्राण्यांचे निवासस्थान आहे. मोठ्या बांधकामामुळे या संवेदनशील परिसंस्थेचा समतोल बिघडण्याची भीती व्यक्त होत आहे.
भारतही सज्ज, धरण स्पर्धा सुरू
चीनच्या या हालचालींवर भारत बारीक लक्ष ठेवून आहे. प्रत्युत्तर म्हणून भारतानेही ब्रह्मपुत्रेवर 11,200 मेगावॅट क्षमतेचे स्वतःचे धरण बांधण्याची तयारी सुरू केली आहे. दोन्ही देशांमध्ये सुरू झालेली ही ‘धरण स्पर्धा’ भविष्यात अधिक धोकादायक वळण घेऊ शकते, असा इशारा पर्यावरणवाद्यांनी दिला आहे. मेकाँग नदीच्या बाबतीत चीनने केलेल्या वर्तणुकीमुळे भारताचा संशय अधिक बळावला आहे, जिथे चीनवर व्हिएतनामसारख्या देशांमध्ये दुष्काळसदृश परिस्थिती निर्माण केल्याचा आरोप आहे.
