Early Monsoon Onset 2025: मे महिन्यातच महाराष्ट्रात मान्सूनचे आगमन झाल्याने सगळेच चकित झाले. साधारणपणे जूनच्या पहिल्या आठवड्यात राज्यात पाऊस दाखल होतो. पण २०२५ मध्ये पावसाच्या लवकर अगमना (Early Monsoon Onset 2025) मुळे यंदा पावसाळा दहा दिवस आधी सुरू झाला. २५ मे रोजी राज्यात मान्सून पोहोचला – गेल्या ३५ वर्षांतली ही सर्वात लवकर नोंद. यापूर्वी १९९० साली २० मे रोजी अशी वेळ आली होती. त्यामुळे २०२५ चे नैर्ऋत्य मान्सून आगमन ऐतिहासिक ठरले आहे. अचानक आलेल्या या पावसाने अनेक ठिकाणी हैराणी माजवली.
लोक अजून उन्हाळ्याच्या धगधगीत होते, पंखे-कूलर सुरू होते, आणि थेट धुवांधार पावसाने हजेरी लावली! हे ऐकून आश्चर्य वाटत असेल, पण हवामान खात्याच्या माहितीनुसार साधारणत: १ जून रोजी केरळला मान्सून पोहचतो व ५ जूनपर्यंत महाराष्ट्रात येतो. मात्र यंदा मे महिन्याच्या शेवटच्या आठवड्यातच राज्यात पावसाने हजेरी लावली. प्रारंभी हे पावसाचे ढग फक्त प्री-मान्सूनचा भाग असावेत असे वाटले, पण लवकरच Southwest Monsoon 2025 चा अधिकृत प्रारंभ झाला. पावसाच्या या आगाऊ आगमनाने आनंदासोबतच काही चिंतादेखील निर्माण केल्या आहेत.
२०२५ मध्ये मान्सूनचे लवकर आगमन (Early Monsoon Onset 2025): कारण काय?
इतक्या लवकर मान्सून येण्यामागे निसर्गातील अनेक रंजक घटक कार्यरत होते. २०२५ मध्ये मान्सूनचे लवकर आगमन (Early Monsoon Onset 2025) घडवून आणणाऱ्या प्रमुख हवामानविषयक कारणांचा मागोवा घेऊया:
- मॅडेन–ज्युलियन ऑस्सिलेशन (Madden-Julian Oscillation) – हिंद महासागरातून उगम पावणारी ही एक वैशिष्ट्यपूर्ण वातावरणीय लहर आहे. साधारणपणे ३०-६० दिवसांच्या चक्रात ही लहर जगभर फिरते. जेव्हा MJO अनुकूल अवस्थेत असतो, तेव्हा तो भारतीय उपखंडात पावसाळी ढग आणि पर्जन्य वाढवतो. यंदा MJOची स्थिती मान्सूनच्या प्रारंभाला पूरक होती, ज्यामुळे मान्सून वाऱ्यांना बळ मिळाले.
- मास्करेने उच्च–दाब पट्टा (Mascarene High) – दक्षिण हिंद महासागरातील मास्करेने बेटांच्या आसपास अस्तित्वात असलेला हा उच्च-दाब क्षेत्र मान्सून काळात खूप महत्त्वाचा असतो. या उच्च-दाब क्षेत्राची तीव्रता वाढली की भारताच्या पश्‍चिम किनाऱ्यावर जोरदार पाऊस पडतो. यंदा मास्करेने उच्च-दाब पट्टा मजबूत होता. परिणामी अरबी समुद्रातून येणाऱ्या नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांचा वेग वाढला आणि मान्सून लवकर सरकला.
- सोमाली जेट प्रवाह व विषुववृत्तीय वारे (Somali Jet Stream & Cross-Equatorial Winds) – आफ्रिकेच्या सोमालिया किनाऱ्याजवळून उत्तरेकडे वाहणाऱ्या जोरदार वाऱ्यांना सोमाली जेट (Somali Jet) म्हणतात. मे महिन्यात हे वारे विषुववृत्त ओलांडून थेट अरबी समुद्रावर येतात आणि भारताच्या पश्‍चिम किनाऱ्यावर आदळतात. यंदा सोमाली जेट वेळेआधीच शक्तिशाली झाला. या cross-equatorial वाऱ्यांच्या मजबूत प्रवाहाने मान्सूनच्या ढगांना भरभर पुढे ढकलले. त्यामुळे केरळपासून महाराष्ट्रापर्यंत पावसाची रेष झपाट्याने सरकली.
- हिंद महासागर द्विध्रुवीय (Indian Ocean Dipole) – हिंद महासागरातील पूर्व-पश्‍चिम पाण्याच्या तापमानातील फरकाला IOD म्हणतात. हा एक प्रकारचा महासागरीय हवामान नमुना आहे. IOD सकारात्मक म्हणजे आफ्रिका जवळचं पाणी उबदार आणि ऑस्ट्रेलिया जवळ थंड – यामुळे भारताकडे अधिक ढग ओढले जातात. तर IOD नकारात्मक असला तर पावसाचे जोर कमी होऊ शकतात. यंदा IODची स्थिती तुलनेने अनुकूल राहिल्याचा अंदाज आहे, ज्यामुळे मान्सूनला पूरक वातावरण मिळाले. त्यामुळे हवामान बदलाच्या परिस्थितीतही मान्सूनची वाटचाल वेगाने झाली.
- स्थानिक प्रणाली व इतर घटक – याशिवाय अरबी समुद्रात मे च्या तिसऱ्या आठवड्यात एक कमी दाबाचा पट्टा बनला. २२-२४ मे दरम्यान हा कमी दाब आणखी तीव्र होत गेला आणि दबावाचे अक्षांश (monsoon trough) दक्षिण भारतात सक्रिय झाले. या प्रणालींनी पावसाळी ढगांना जास्त प्रमाणात ओढून घेतले. परिणामी केरळमध्ये २४ मे रोजीच मान्सून सुरू झाला आणि अवघ्या दुसऱ्या दिवशी म्हणजे २५ मे रोजी महाराष्ट्रातही पावसाने दस्तक दिली. वातावरणातील ही गरम आणि थंड हवेमधील टक्कर, उर्ध्वगामी ढगांची वाढ, तसेच पाकिस्तान-राजस्थानच्या भागातील उष्णतेमुळे निर्माण झालेला उष्ण कमी दाब पट्टा – या सर्वांनी मिळून मान्सूनचे ढग लवकर आणले.
वरील सगळ्या घटकांनी एकत्र मिळून २०२५ मध्ये मान्सूनचे लवकर आगमल (Early Onset of Monsoon in Maharashtra) घडवले. भारताच्या हवामान विभागाने (IMD) सांगितले की यंदा मान्सूनची सुरुवात खूपच “अनुकूल परिस्थिती”मध्ये झाली. हवामान तज्ञांच्या मते हे बहुस्तरीय वातावरणीय-महासागरीय घटक एकत्र जुळल्याने मान्सूनची आगाऊ एन्ट्री झाली.
मे महिन्यात पावसाचा विक्रमी मारा
मे संपत आला तसे पावसाने महाराष्ट्रात जोरदार हजेरी लावली. उन्हाळ्याच्या शेवटच्या आठवड्यातच पावसाने जे काही केलं ते खरोखरच अभूतपूर्व होतं. २०२५ मध्ये मान्सूनच्या लवकर आगमना (Early Monsoon Onset 2025) मुळे मे महिन्यात जेवढा पाऊस झाला, तेवढा आधी कधी पाहिलाच नव्हता. Skymet Weather या खासगी हवामान संस्थेच्या अहवालानुसार मे १ ते २७ दरम्यान महाराष्ट्राच्या बहुतांश भागात पावसाची प्रचंड नोंद झाली. हा पाऊस मुख्यतः प्री-मान्सून आणि प्रारंभिक मान्सून ढगांमुळे झाला.
पुणे जिल्ह्यात तर पावसाने अक्षरशः थैमान घातले. २५-२६ मे रोजी पूर्व पुणे जिल्ह्यातील बारामती आणि इंदापूर भागात मुसळधार पाऊस झाला. बारामतीत २४ तासात तब्बल १७९ मिमी पावसाची नोंद झाली, ज्यामुळे अचानक पूरसदृश परिस्थिती निर्माण झाली. नद्या-नाले भरभरून वाहू लागले. अगदी मे महिन्यात एन सिझनपूर्वीच NDRFच्या बचाव पथकांना बारामतीत तैनात व्हावे लागले. अनेक गावांमधून लोकांना सुरक्षित स्थळी हलवण्यात आले. सोलापूर जिल्ह्यातही नीरा नदीला पुराने वेग घेतल्याने अलर्ट जारी करावा लागला. हा सगळा प्रसंग एका रात्रीत उद्भवला. म्हणूनच हवामान विभागाने वेळीच इशारे दिले होते.
मुंबईकरांच्याही नशिबी यंदा आगळावेगळा अनुभव आला. मुंबई शहरात मान्सूनपूर्व पावसाने मे अखेरीसच गाठले. २६ मे रोजी मुंबईत पावसाचा जोर असा काही होता की गेल्या १०७ वर्षांतील सर्वाधिक पहिल्या दिवशीचा पाऊस म्हणून त्याची नोंद झाली. अवघ्या काही तासांत शहरात पाणी साचलं, जनजीवन विस्कळीत झालं. सामान्यत: जूनच्या मध्यावर येणाऱ्या पहिल्या जोरदार सरी यावेळी मे महिन्यातच कोसळल्या! अशा प्रकारे महाराष्ट्राच्या बहुतांश भागांनी “मे महिना = उन्हाळा” ही संकल्पना मोडीत काढली.
निवडक ठिकाणांचे मान्सून आगमन – सामान्य विरुद्ध २०२५
| ठिकाण/प्रदेश | सामान्यतः मान्सून आगमनाची तारीख | प्रत्यक्ष आगमन २०२५ | फरक (लवकर/उशिरा) |
| केरळ (भारत) | १ जून | २४ मे २०२५ | ८ दिवस लवकर |
| महाराष्ट्र (राज्य) | ५ जून | २५ मे २०२५ | ~१० दिवस लवकर |
| मुंबई (कोकण) | १० जून | २५ जून २०१९ | १५ दिवस उशिरा (२०१९ मध्ये विकेन्ड) |
(टीप: २०१९ मध्ये मुंबईत मान्सून फार उशिरा, २५ जूनला पोहोचला होता, जे गेल्या ४५ वर्षांत सर्वाधिक विलंब ठरला. याउलट २०२५ मध्ये राज्यात व काही भागांत विक्रमी लवकर आगमन झाले.)
वरील तक्त्यातून दिसते की भारतातील मान्सूनची परिवर्तनशीलता (Monsoon Variability in India) वाढीस लागली आहे. काही वर्षी पावसाळा खूप लवकर सुरू होतोय, तर काही वर्षी फार उशिरा. सरासरी पाहिले तर जुन महिन्याच्या सुरुवातीला येणारा मान्सून आता अनियमित झाला आहे. हवामान तज्ञांचे म्हणणे आहे की जागतिक तापमानवाढीमुळे मौसमी पावसाचे चक्र बिघडत आहे. याचा अनुभव महाराष्ट्राने २०१९ साली उशिरा आलेल्या मान्सूनच्या रूपाने आणि आता २०२५ साली खूपच आधी आलेल्या पावसाच्या रूपाने पाहिला आहे.
हवामान बदल आणि पावसाच्या नमुन्यातील बदल
हवामान बदलाचे धक्कादायक परिणाम आपण आता प्रत्यक्ष पाहू लागलो आहोत. पृथ्वीच्या तापमानात वाढ होत असल्याने हवामान बदल आणि पर्जन्यमानाचे प्रकार (Climate Change and Rainfall Patterns) यामध्ये स्पष्ट बदल जाणवतो आहे. तापमानवाढीमुळे महासागर अधिक उबदार होत आहेत. भारतीय महासागराची पाण्याची तापमानवाढ हे त्याचे एक उदाहरण. या उष्णतेमुळे वाऱ्यांचे नमुने बदलतात, बाष्पीभवन वाढते, आणि ढगांची निर्मिती वेगळी होते. परिणामी मान्सूनच्या आगमनाची वेळ, पावसाचा प्रादुर्भाव, तीव्रता आणि कालावधी यांच्यात अनियमितता आली आहे.
Indian Institute of Tropical Meteorology (IITM) या पुणे येथील संस्थेचे संशोधकही सांगतात की हवामान बदलामुळे मान्सूनचे कोडे अधिक गुंतागुंतीचे बनले आहे. उष्णतेमुळे हिमालयातील बर्फ लवकर वितळत आहे (Himalayas and Climate Change). हिमालय हा नैर्ऋत्य मान्सूनच्या प्रवाहाला दिशा देणारा महत्त्वाचा घटक आहे. मात्र हिमालयातील बदलांचा मान्सूनच्या मार्गावर आणि पर्जन्य वितरणावर दीर्घकालीन परिणाम होऊ शकतो. उंच पर्वतराजींवरील हिम कमी झाल्यास वाऱ्यांची गती व दिशा बदलेल, ज्याचा परिणाम पावसाच्या धर्रीत आणि स्थळ वितरणात दिसू शकतो. याचे परिणाम पुढील काही वर्षांत अधिक जाणवू शकतात.
या वर्षीचा लवकर आलेला पाऊस आणि एकूणच वाढलेली अनिश्चितता ही Global Warming Effects च्या परिणामांची जाणीव करून देते. तापमानवाढीमुळे वायुमंडलात अधिक ऊर्जा साठते, ज्यामुळे कधी अतीवृष्टी (एकाच वेळी खूप पाऊस) तर कधी लंबी कोरडी अवधी अशा अत्यंत हवामान घटना (Extreme Weather Events) घडण्याची शक्यता वाढते. म्हणजेच एकीकडे अचानक ढगफुटीसारखा पाऊस पडून महाराष्ट्रातील अचानक पूर (Flash Floods in Maharashtra) सारखे प्रसंग घडू शकतात, तर दुसरीकडे काही काळ पाऊसच नाही असा खंडही पडू शकतो. वैज्ञानिक यालाच दुष्काळ आणि पुरांचे चक्र (Drought and Flood Cycles) असे म्हणतात. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रात २०१४-१५ साली भीषण दुष्काळ होत होता, जलाशय कोरडे पडले होते. पण २०१९ आणि २०२१ साली अतिवृष्टीमुळे सातारा, कोल्हापूर, सांगली व कोकणात मोठे पूर आले होते. म्हणजे अलिकडच्या वर्षांत पावसाचे दोन्ही टोकाचे रूप राज्याने अनुभवलं – कधी अत्यल्प पाऊस तर कधी विक्राळ पाऊस.
लवकर मान्सून: फायदे, तोटे आणि आव्हाने
लवकर पावसाचे शेतकऱ्यांना मिळालेले फायदे
Early Monsoon Onset 2025: लवकर आलेल्या मान्सूनचे काही फायदेही आहेत. वेळेआधी पाऊस सुरू झाल्याने शेतकऱ्यांनी पेरणीचे बेत आधीच आखले. जमिनीत ओलावा लवकर निर्माण झाल्याने खरीप हंगामाची तयारी वेळेपूर्वी झाली. “प्रचुर मृदा ओलावा आणि आगाऊ पेरणीमुळे उत्पन्न वाढू शकते,” असे कृषी तज्ञांचे मत आहे. आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे हवामानतज्ञ तसेच Skymet Weatherयांनीही भरपूर पाऊस पडेल असा अंदाज व्यक्त केला होता. भारतीय हवामान विभाग (IMD) ने एप्रिलमध्येच जाहीर केले होते की या वर्षी २०२५ मध्ये सरासरीपेक्षा जास्त पाऊस पडण्याची शक्यता आहे. सलग दुसऱ्या वर्षी मान्सून मुबलक राहील असा हा अंदाज होता. गेल्या वर्षी (२०२४) देखील पावसाळ्यात सरासरीपेक्षा अधिक पाऊस पडला होता आणि २०२० नंतरची सर्वाधिक पर्जन्यमान नोंद झाली होती. २०२३ साली पाऊस कमी पडल्याने जवळजवळ दुष्काळसदृश परिस्थिती निर्माण झाली होती. त्यामुळे यंदाचा जास्त पाऊस हा शेतकऱ्यांसाठी दिलासादायक ठरू शकतो. आगाऊ पावसामुळे विहिरी-तलाव भरले, पिण्याच्या पाण्याचा प्रश्न सुटला आणि उन्हाच्या तीव्रतेपासून काही प्रमाणात दिलासा मिळाला.
शहरांमध्ये आलेली अडचण आणि प्रशासनाची धावपळ
Early Monsoon Onset 2025: परंतु चित्राची दुसरे बाजूदेखील आहे. मान्सून लवकर आला तितकाच तो अचानक काही काळ थांबून गेला तर? खरंच, २९ मे नंतर ७-१० दिवस मान्सून पुढे सरकलाच नाही अशी स्थिती उद्भवली. हवामान खात्याच्या अधिकाऱ्यांनी सांगितले की मे अखेरीस अरबी समुद्र व बंगालच्या उपसागरावर ज्या प्रणाली होत्या, त्या विरल्यामुळे पावसाचा जोर ओसरला. जूनच्या पहिल्या आठवड्यात काही भागांत पावसाचा खंड पडला. आधी आनंदलेले शेतकरी चिंतेत पडले की बी पेरल्यानंतर पाऊस थांबला तर पिकांचे नुकसान होऊ शकते. सुदैवाने जून मध्यात पुन्हा नवा ढग-सिस्टम तयार होऊन मान्सूनने पुढे कूच केले असा अंदाज व्यक्त केला गेला. पण या घटनाक्रमाने एक गोष्ट स्पष्ट केली – मान्सून लवकर येतोय म्हणून चार महिने सतत पाऊस पडेलच असे नाही. आता हवामानातील अनिश्चितता वाढली असून कधीही खंड पडू शकतो. त्यामुळे शेतीचे योग्य व्यवस्थापन करावे लागणार आहे.
लवकर पावसामुळे शहरी भागांसमोरही नवे आव्हान उभे राहिले. मुंबई-पुण्यासारख्या शहरांमध्ये साधारण जूनच्या आधी पावसाची तयारी होत नाही. गटारे साफ करणे, तात्पुरती दुरुस्ती यांसाठी मे महिना वापरला जातो. पण यंदा मे मध्येच पावसाने मुंबई, ठाणे, पालघर इत्यादी ठिकाणी झोडपून काढल्याने स्थानिक यंत्रणा बॅकफूटवर गेली. रस्त्यांवर पाणी साचले, वाहतूक ठप्प झाली. अनेक ठिकाणी वीज खंडित झाली. कोकणपट्टीतील रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांना तर ऑरेंज अलर्ट देण्यात आले होते (अतिवृष्टीची शक्यता दर्शवणारा इशारा). मे महिन्यातच दरडी कोसळण्याचा धोका निर्माण झाल्याने प्रशासन सतर्क झाले. समुद्रकिनारी मासेमाऱ्यांना सावधानतेच्या सूचना देण्यात आल्या. हा सारा अनपेक्षित प्रसंग होता.
पुढील वाटचाल: भविष्यकाळात काय?
Early Monsoon Onset 2025: Weather Forecast 2025 दर्शवते की हा पावसाळा सरासरीपेक्षा जास्त ओलावा घेऊन येऊ शकतो. पण त्याबरोबरच तो अनियमितही असू शकतो. हवामान शास्त्रज्ञ वारंवार सूचित करत आहेत की मान्सून व्हेरिएबिलिटी वाढत चालली आहे. म्हणजेच पुढे जाऊन कधी जूनमध्येच पाऊस सुरू होईल, कधी मे मध्येच तर कधी लांबून जुलैच्या सुरुवातीला पोहोचेल. याचा थेट परिणाम आपल्या जीवनशैलीपासून शेतीपर्यंत सर्वच क्षेत्रांवर होईल.
भविष्यात मान्सूनचे लवकर आगमन ही नवी सामान्य गोष्ट होऊ शकते का? काही संशोधकांचे मत आहे की ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे मान्सूनचा हंगाम लांबत असून तो आधी सुरू होऊन उशीरा संपण्याची शक्यता आहे. पण याचा अर्थ मधल्या काळात सगळीकडे सारखा पाऊस नाही. खऱ्या अर्थाने मान्सूनचे विभ्रम वाढतील – काही ठिकाणी पूर तर काही ठिकाणी पिकं करपणारा खंड. त्यामुळे धोरणनिवेशक आणि प्रशासनाला दोन आघाड्यांवर तयारी करावी लागेल: अचानक पूर येऊन शहरांचे नुकसान टाळण्यासाठी जलनिःसारण व्यवस्था सुधारावी लागेल, आणि दुसरीकडे दुष्काळ परिस्थिती निर्माण झाल्यास जलसंचय व्यवस्था भक्कम करावी लागेल. महाराष्ट्रातील मराठवाड्यासारख्या भागात पावसाची अनिश्चितता अधिक भयावह परिणाम करू शकते, कारण तिथे आधीच पर्जन्यमान कमी असते. त्याउलट कोकण आणि घाटमाथ्यावर अल्पकाळात अधिक पाऊस कोसळल्यास भूस्खलन, पुराचे जोखीम वाढतील.
अर्थात, या सगळ्या बदलांना सामोरे जाण्यासाठी वैज्ञानिक अभ्यास आणि शासकीय योजना दोन्हीही महत्त्वाच्या ठरतील. Indian Institute of Tropical Meteorology आणि IMD सारख्या संस्थांनी हवामान बदलाचे धोके ओळखून चेतावणी जारी केली आहे. हंगामी पावसाचे ट्रेंड (Seasonal Rainfall Trends) चे बारकाईने विश्लेषण केले जात आहे. पाऊस अधिक तीव्र आणि अनिश्चित होत चालल्याने जलव्यवस्थापन, पीक पद्धतींचे समयोजन, आणि आपत्ती व्यवस्थापन यावर पुनर्विचार करण्याची वेळ आली आहे.
निष्कर्ष: बदलत्या पावसाळ्याचे धडे
संस्कारातील जुनी म्हण आहे, “नेमेचि येतो पावसाळा“, पण आता हा नेम बदलतो आहे. २०२५ मध्ये मान्सूनचे लवकर आगमन (Early Monsoon Onset 2025) हे त्याचे ताजे उदाहरण आहे. महाराष्ट्रात यंदा मान्सूनने इतिहासात नोंद होईल इतक्या लवकर प्रवेश केला. हवामानशास्त्रीय कारणांनी अशी परिस्थिती निर्माण झाली असली तरी मानवी-निर्मित हवामानबदलाने याला हातभार लावला असण्याची शक्यता आहे. आपल्याला पुढील काळात अशा आणखी आश्चर्यांना सामोरे जावे लागेल.
या कहानीची शिकवण अशी की हवामान बदलाचा प्रभाव वास्तव आहे आणि आपल्या दैनंदिन जीवनाला तो स्पर्श करू लागला आहे. पाऊस हा आनंद आणि आशा घेऊन येतो, पण त्याचबरोबर नियोजनाची जबाबदारीही देतो. महाराष्ट्राने या वर्षी या आगळ्यावेगळ्या पावसाळ्यातून बरंच काही शिकायला हवं – आपत्कालीन यंत्रणा सज्ज ठेवणे, शाश्वत शेती पद्धती अवलंबणे आणि हवामान बदलावर उपाय योजण्यासाठी एकत्र येणे. नैसर्गिक बदल अटळ असले तरी सूज्ञ तयारीने आपण त्यांचे दुष्परिणाम कमी नक्कीच करू शकतो. आगामी काळात मान्सूनचे असे लहरी रूप कायम राहिले, तर आपल्या धोरणांमध्येही तितकाच लवचिक बदल करावा लागेल. शेवटी पावसावर जगणाऱ्या आपल्या समाजाने पावसाच्या या नव्या कथा लक्षात ठेवूनच पुढील पावले उचलायला हवीत, नाहीतर “आगाऊ” पावसाचे धक्कादायक परिणाम आपल्या दारात उभे ठाकतील!
