मुंबईतील नदी प्रदूषणाचा प्रश्न पुन्हा एकदा ऐरणीवर आला आहे. महाराष्ट्र नवनिर्माण सेनेचे प्रमुख राज ठाकरे यांनी अलीकडेच गुढी पाडव्याच्या सभेत मुंबई नदी प्रदुषण (Mumbai River Pollution) विषयावर परखडपणे आवाज उठविला. त्यांनी कुंभमेळ्यानंतरच्या गंगा नदीच्या स्थितीचा व्हिडिओ दाखवून, केंद्र सरकारने गंगा नदीच्या स्वच्छतेवर खर्च केलेल्या ३३,००० कोटी रुपयांनंतरही तेथे प्रदूषण कायम असल्याकडे लक्ष वेधले. “महाराष्ट्रातही हिच परिस्थिती असून तब्बल ५५ नद्या धोक्यात आहेत. मुंबईतील पाच पैकी चार नद्या आधीच मृत अवस्थेत असून पाचवी नदीही त्या रस्त्यावर आहे. महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ (MPCB) नेमकं काय करतंय?” असा सवाल राज ठाकरेंनी उपस्थित केला. त्यांच्या या विधानानंतर राज ठाकरे यांचे नदी प्रदूषणाबाबतचे विधान समाजमाध्यमे आणि राजकीय वर्तुळात चांगलेच चर्चिले जात आहे. याच पार्श्वभूमीवर आपण या लेखामध्ये मुंबईच्या नदी प्रदूषणाची सद्यस्थिती, इतिहास, प्रशासनाचे प्रयत्न आणि उपाययोजना यांचा आढावा घेणार आहोत.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी: मुंबईच्या नद्यांचा संघर्ष
मुंबईत वाहणाऱ्या नद्या शहराचे नैसर्गिक सौंदर्य आणि जीवनरेखा होत्या. परंतु वर्षानुवर्षांच्या शहरीकरणामुळे आणि दुर्लक्षामुळे या मुंबईच्या नद्यांचे प्रदूषण वाढत गेले. विशेषत: मिठी नदी ही त्यापैकी प्रमुख नदी. २६ जुलै २००५ च्या महापुरानंतर मिठी नदी देशभर प्रसिद्धीच्या केंद्रस्थानी आली. त्या पुरात मुंबईत मोठे नुकसान झाले आणि सुमारे ५०० हून अधिक जीवितहानी झाली. यानंतर प्रशासनाला नदी सुधार प्रकल्प हाती घ्यावा लागला. सरकारने मिठी नदीच्या पुनरुज्जीवनासाठी मिठी नदी विकास व संरक्षण प्राधिकरण स्थापन केले. शहरातील इतर लहान नद्यांनाही (दहिसर, ओशिवरा, पोइसर इ.) वाया जाऊ न देण्याचे आश्वासन दिले गेले.
पहिल्या टप्प्यात BMC (महापालिका) व MMRDA या दोन संस्थांनी मिळून नदीच्या रुंदीकरण, खोलीकरण आणि तटबंदीचे काम हाती घेतले. २००५ ते २०१० दरम्यान सुमारे ७०० कोटी रुपये खर्च करून पूरनियंत्रणाचे प्रयत्न झाले. त्यात BMC ने सुमारे रुपये ४०० कोटी व MMRDA ने रुपये ३०० कोटी खर्च केले होते. पुढील दशकातही टप्प्याटप्प्याने कोट्यवधी रुपये खर्च होत गेले. २०२१ पर्यंत एकूण खर्च रुपये १,५०० कोटींच्या घरात पोहोचला होता. रुंदीकरण आणि खोलीकरण करून पुराचे संकट काही प्रमाणात टाळले गेले असले तरी पाणी स्वच्छतेत फारसा फरक पडला नाही, असे पर्यावरण तज्ञांचे मत आहे. या उलट, काँक्रीटचे तटबंद बांधल्याने आणि नैसर्गिक पात्र नष्ट झाल्याने नदीचा जिवंतपणा अजून घटल्याची टीका होत आहे. परिणामतः मुंबईतील अनेक नद्या आजवर केवळ नाले किंवा गटारगंगा बनून राहिल्या आहेत.
सद्यस्थिती: प्रदूषणाचा स्तर आणि प्रकार
आजची परिस्थिती पाहता, मुंबई नदी प्रदुषण अत्यंत गंभीर टप्प्यावर पोहोचले आहे. मिठी नदीचे पाणी गुणवत्ता निर्देशांक (Water Quality Index – WQI) सतत “प्रदूषित ते अत्यंत प्रदूषित” श्रेणीतच आढळतो. MPCB च्या अहवालानुसार गेली ११ वर्षे मिठी नदीचे पाणी गुणवत्ता “प्रदूषित किंवा अत्यंत प्रदूषित” या श्रेणीतच आहे. केवळ २०१२-१३ साली अपवादात्मकरीत्या गुणांकन सुधारले होते. त्यानंतर आजतागायत स्थितीत अवघा फरक – नदीचे पाणी काळेसावळे आणि दुर्गंधीयुक्तच आहे. महामारीदरम्यान २०२० मध्ये काही काळ उद्योग व वाहतूक बंद असल्याने परिस्थितीत किंचित फरक जाणवला, परंतु तरीही एप्रिल २०२० मध्ये मिठी नदीचा पाणी गुणवत्ता निर्देशांक (Water Quality Index – WQI) २५.८४ इतका कमी (लाल श्रेणी) मोजला गेला, जो “अत्यंत प्रदूषित” स्थिति दर्शवतो. मानवी सांडपाण्यातून येणारे कोलीफॉर्म जीवाणू इतक्या प्रमाणात आहेत की काही ठिकाणी औषध-प्रतिरोधक (Drug-resistant) E. coli देखील आढळले आहेत. यामुळे नदीचे पाणी केवळ वापरासाठीच नाही तर सजीव सृष्टीसाठीही घातक बनले आहे.
मुंबईतील इतर लहान नद्यांची हालतही यात फारशी वेगळी नाही. दहिसर, ओशिवरा आणि पोइसर या नद्या शहराच्या वायव्य उपनगरातून वाहतात. या तिन्ही नद्यांचे उगम संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात स्वच्छ पाण्यात होतात, पण काही किलोमीटर अंतरातच त्या गटारांमध्ये रूपांतरित होतात, याचे कारण म्हणजे वाटेत मिळणारे अनधिकृत वसाहतींचे सांडपाणी, घनकचरा आणि गोठ्यांमधून येणारा पशूवस्त्र. दहिसर नदीत अनेक ठिकाणी आसपासच्या झोपडपट्ट्यांचे अशुद्ध पाणी व जनावरांचे शेण थेट सोडले जाते. परिणामी सर्वच नद्यांचे पाणी काळेभोर दिसते, त्यात ऑक्सिजनचा अंश थोडासाच (जवळजवळ शून्य) राहतो. नद्यांमध्ये सर्वत्र जलकुंभ पसरलेली दिसते, जे जैव-विघटन होऊन पाण्यात दूषितपणा आणि दुर्गंध निर्माण करते. खालील तक्त्यात मिठी नदीतील काही प्रदूषण निर्देशक आणि त्यांची मूल्ये दिली आहेत:
| प्रदूषण निर्देशक | मिठी नदीतील मोजलेले मूल्य | सुरक्षित मानक / श्रेणी |
| जैव रासायनिक ऑक्सिजन मागणी (BOD) | ९५ mg/L (कमाल, डिसेंबर २०१८) | ३ mg/L सुरक्षित ( ३० mg/L पेक्षा जास्त म्हणजे अत्यंत प्रदूषित) |
| पाणी गुणवत्ता निर्देशांक (WQI) | ४४ (वर्ष २०२०-२१ सरासरी) | < ५० म्हणजे “प्रदूषित”, < ३८ म्हणजे “अत्यंत प्रदूषित” |
| विरल ऑक्सिजन (DO) | < २.० mg/L (अंदाजे, सध्यस्थिती) | ≥ ५ mg/L सामान्य निरोगी पाणी; < २ मग/ल म्हणजे जलजीवांस हेतु घातक |
| कोलीफॉर्म जीवाणू संख्या | उच्च (E. coli सहित) | पिण्यायोग्य पाण्यासाठी ० प्रति १०० मि.ली. आवश्यक; नदीसाठीही कमीत कमी असणे गरजेचे |
वास्तविक पाहता, मुंबईतील नद्यांवर प्रदूषणाचे परिणाम अशी झाली आहे की या नद्यांत माशांसारखे जलीय जीव जगू शकत नाहीत. पाण्यातील विरल प्राणवायू घटल्याने आणि प्रचंड जैविक तसेच रासायनिक प्रदूषक वाढल्याने मुंबई River Pollution ने परिसंस्थेचा समतोल बिघडवला आहे. नदीकाठच्या भागात सतत दुर्गंध पसरलेला असतो. या साठलेल्या दुर्गंधी पाण्यामुळे डासांची उत्पत्ती वाढून आसपासच्या रहिवाशांच्या आरोग्यावर परिणाम होत आहे. पाण्यामुळे पसरणारे रोग, त्वचारोग, आणि घाणेरड्या पाण्याच्या संपर्कातून होणारे आजार (उदा. Leptospirosis) यांचा धोका या परिसरात वाढला आहे, असे आरोग्य तज्ञांनी निदर्शनास आणून दिले.
दरवर्षी कोट्यवधींचा खर्च, पण परिणाम शून्य?
मुंबई महानगरपालिका आणि राज्य शासन नदी स्वच्छतेसाठी मोठ्या निधीची तरतूद करत असल्याचे वारंवार सांगितले जाते. प्रत्यक्षात Mumbai River cleaning budget गेले अनेक वर्षे उच्चांकी राहिले आहे, तरीही मुंबईच्या नद्यांवरील प्रदूषणाचे परिणाम कमी होताना दिसत नाहीत. उदाहरणार्थ, फक्त मिठी नदी प्रकल्पासाठीच २००५ नंतर आजपर्यंत हजारो कोटी रुपये खर्च झाले आहेत. खालील तक्त्यात काही महत्त्वाचे टप्पे आणि निधी दिला आहे:
| कालावधी/वर्ष | नदी स्वच्छता खर्च/निधी (कोटी रुपयामध्ये) | तपशील |
| २००५-२०१० | ७०० (खर्च) | पूरनियंत्रण प्रकल्प, नदी रुंदीकरण-खोदकाम (BMC रु.४०० व MMRDA रु.३००) |
| २०१०-२०२१ | ८०० (खर्च अंदाजे) | पुढील सुधारणा टप्पे; एकूण सुमारे रु.१,५०० कोटी खर्च झाले परंतु पाणी गुणवत्ता सुधारली नाही |
| २०२० | ४६६ (नवीन तरतूद) | द्वितीय टप्पा: मिठी नदी स्वच्छता व सुशोभीकरणासाठी अतिरिक्त निधी, नवीन तंत्रज्ञान (पल्स प्लाझ्मा इ.) |
| २०२३-२४ | ६५४.४४ (तरतूद) | मिठी नदी प्रकल्पाचे फेज २ व ३ कामे (Interceptors, STP, तटबंदी इत्यादी) |
| २०२४-२५ | ६५५ (तरतूद अंदाजे) | एकूण, यात रु.२९८ कोटी मिठीसाठी व रु.३५७ कोटी इतर ३ नद्यांच्या पुनरुज्जीवनासाठी बजेट |
वरील आकडेवारीवरून दिसते की गेल्या दोन दशकांत मुंबई river cleaning budget वर सातत्याने भरघोस रक्कम खर्च होत आहे. २०२३-२४ साठी तर तब्बल रुपये ६५४ कोटींची तरतूद करून मिठी नदीला मलनिस्सारण सुविधा (STP) व नवीन सांडपाणी यंत्रणा बसवण्याचे काम सुरू आहे. त्याचप्रमाणे दहिसर, ओशिवरा, पोइसर नद्यांच्या पुनरुज्जीवनासाठीही २०२४-२५ च्या अर्थसंकल्पात वेगळा निधी मंजूर झाला आहे. इतके होत असतानाही आजही वास्तविक मैदानात या Mumbai River Pollution समस्येत फारसा बदल जाणवत नाही. स्वयंसेवी संस्था आणि स्थानिक नागरिकांचे म्हणणे आहे की “नदी स्वच्छता” या नावाखाली प्रामुख्याने काँक्रीटकरण, तटबंदी आणि सौंदर्यीकरण केले गेले, परंतु पाण्यात जाणारे सांडपाणी आणि कचऱ्यावर मात्र पर्याप्त नियंत्रण आलेले नाही.
दरवर्षी पावसाळ्यापूर्वी महापालिका मिठी नदी व दुसऱ्या नद्यांची गाळसफाई आणि कचरा काढण्याचे काम नियमित करते. पण हे काम उत्सवापुरते मर्यादित न राहता सातत्याने करावे लागेल असा पर्यावरणतज्ञांचा सल्ला आहे. राज्याचे माजी पर्यावरण मंत्री आदित्य ठाकरे यांनी २०२१ साली घोषणा केली होती की पुढील ६-८ महिन्यांत तुम्हाला मिठी नदीच्या स्वच्छतेत दृश्य बदल दिसेल. परंतु २०२३ मध्येही नदीची अवस्था पाहता हा बदल अद्याप दूरच असल्याचे स्पष्ट होते. पाण्याचा रंग निळा होणे तर दूरची गोष्ट, “नदी अजूनही गटारसदृशच आहे” अशी स्थानिकांची तक्रार आहे. महापालिकेने सुरू केलेल्या नवीन प्रकल्पांमुळे भविष्यात काही प्रमाणात सुधारणा होईल अशी आशा व्यक्त होत असली तरी मुंबई नदी प्रदूषण समस्या सोडवण्यासाठी जास्त व्यापक आणि मूलभूत पावले उचलण्याची गरज तज्ञ व्यक्त करत आहेत.
औद्योगिक प्रदूषणाची वाढती भूमिका
मुंबईतील नदीप्रदूषणाला मुख्यत्वे घरगुती सांडपाणी आणि घनकचरा कारणीभूत असला तरी Industrial pollution in Mumbai rivers हेदेखील एक महत्त्वाचे आव्हान बनले आहे. विशेषतः मिठी नदीच्या प्रदूषणात परिसरातील लघुउद्योग आणि कारखान्यांचा देखील हात आहे. एका अभ्यासानुसार मिठी नदीत पडणाऱ्या एकूण दूषित पदार्थांपैकी सुमारे ७% कचरा हा उद्योगधंद्यांमधून येतो, तर उर्वरित इतर मात्रा घरगुती सांडपाणी आणि इतर स्रोत आहेत.
मिठी नदी किनाऱ्यावर साकीनाका, कुर्ला, धारावी आदी भागात १५०० हून अधिक उद्योग आणि सुमारे ३००० अनधिकृत लहान व्यवसाय/यूनिट्स कार्यरत आहेत. यामध्ये लघु तेलशुद्धी उद्योग, रंग-रसायन कारखाने, चामडावस्तू, ऑटोमोबाईल धुणी केंद्र इत्यादींचा समावेश होतो. हे उद्योग अनेकदा आपला रासायनिक कचरा, वापरलेले तेल, रंग आणि डिटरजंटयुक्त पाणी थेट जवळच्या नाल्यामध्ये टाकतात, ज्यामुळे शेवटी तो सर्व मिठी नदी मध्ये येऊन मिळतो. तसेच काही ठिकाणी बांधकामाचे सिमेंट-मातीचे भराव, धातू-अवशेष अशा स्वरूपातही औद्योगिक कचरा नदीत फेकला जातो. परिणामतः नदीच्या पाण्यात जड धातू (Heavy metals) मोठ्या प्रमाणात आढळून येतात. एका २०१२ सालच्या अभ्यासानुसार मिठी नदीच्या पाण्यात लोह, मॅंगनीज, शिसे इत्यादी अनेक धातूंचे प्रमाण सुरक्षित मर्यादेपेक्षा जास्त नोंदले गेले होते.
अशा पाण्याचा कोणत्याही उद्योगासाठीही उपयोग होऊ शकत नाही इतकी त्याची गुणवत्ता खालावल्याचे संशोधनातून स्पष्ट झाले. औद्योगिक प्रदूषणामुळे नदीतील सजीवसृष्टीला तर धोका आहेच, पण हा Industrial pollution in Mumbai rivers पुढे समुद्रातही पोहोचून सागरी पर्यावरणावर दुष्परिणाम करतो. उद्योगांकडून होणाऱ्या या प्रदूषणावर नियंत्रण आणण्यासाठी न्यायालय आणि मंडळाने वेळोवेळी पावले उचलली आहेत. National Green Tribunal (NGT) ने २०१३ मध्येच मिठी किनाऱ्यावरील २३९ प्रदूषणकारी उद्योग बंद करण्याचे आदेश दिले होते. त्यानंतर २०१५ मध्ये MPCB ने अशा सुमारे १०० उद्योगांना नोटिसा जारी करून बंद करण्याची कारवाई सुरू केली. २०१८ पर्यंत जवळपास २०० उद्योगांचे वीज व पाणी कनेक्शन तोडण्यात आले होते. तसेच गेल्या काही वर्षांत एकूण मिळून ७०० हून अधिक लघुउद्योगांची बंदी घालण्यात आली किंवा स्थलांतरित करण्यात आले, जेणेकरून नदीत होणारा रासायनिक सांडपाणी विसर्ग थांबवता येईल.
खालील तक्त्यात या कारवाईची थोडक्यात माहिती दिली आहे:
| वर्ष | MPCB/NGTची कारवाई | प्रभावित उद्योगांची संख्या |
| २०१३ | NGT आदेश: प्रदूषणकारी उद्योग तत्काळ बंद | २३९ (ओळख पटलेले उद्योग) |
| २०१५ | MPCB द्वारे बंदी/नोटिसा जारी | १०० (पहिल्या टप्प्यातील उद्योग) |
| २०१८ | वीज व पाणी पुरवठा खंडित | २०० (अनधिकृत उद्योग युनिट्स) |
| २०१५-१८ | टप्प्याटप्प्याने बंद/स्थलांतरित | ७०० (लघुउद्योग आणि इतर आस्थापने) |
या व्यतिरिक्त, BMC आणि राज्य सरकारनेही काही मोठे कारखाने आणि गोदामे नदीकाठावरून दूर हलवले आहेत. धारावी परिसरात काही रासायनिक धारक (डीझेल, तेलाचे टँक) हटवले गेले. तथापि, अनेक ठिकाणी अजूनही लपूनछपून रासायनिक सांडपाण्याचा विसर्ग सुरूच असल्याची शक्यता पर्यावरण अभ्यासक व्यक्त करतात. मुंबईतील नद्यांमधील औद्योगिक प्रदूषण आटोक्यात आणण्यासाठी नियमांची कठोर अंमलबजावणी आणि सतत देखरेख आवश्यक असल्याचे स्पष्ट होते. यादृष्टीने MPCB आणि स्थानिक प्रशासनाने आपले यंत्रणा अधिक मजबूत करणे गरजेचे आहे.
सार्वजनिक आरोग्य आणि पर्यावरणावरील परिणाम
मुंबईच्या नदीप्रदूषणाचा प्रश्न हा केवळ पर्यावरणीय समस्या नसून थेट सार्वजनिक आरोग्य आणि जीवनमानावर परिणाम करणारा मुद्दा आहे. नदीकाठी राहणाऱ्या हजारो लोकांना दररोज दुर्गंधी, डास आणि प्रदूषित पाण्याचा त्रास सहन करावा लागतो. Effects of pollution on Mumbai rivers अर्थातच स्थानिक पर्यावरणावर विध्वंसक झाले आहेत – नद्यांमध्ये मासे, बेडूक, जलवनस्पती यांसारखी परिसंस्थेची घटक प्राय: लुप्तप्राय अवस्थेत आहेत. माहीम खाडी आणि मिठी नदीत आढळणारे ई कोलाईसारखे जीवाणू सांडपाण्याच्या थेट मिसळणीचे द्योतक आहेत, ज्यामुळे या पाण्याच्या संपर्कात येणाऱ्या लोकांना त्वचारोग, डोळ्यांचे संसर्ग इ. होण्याचा धोका वाढतो.
इतकेच नव्हे तर, एका अहवालानुसार मिठी नदीतील काही जीवाणूंवर औषधांचा परिणामही होत नाही (drug-resistant bacteria). हे अत्यंत चिंतेचे लक्षण आहे, कारण अशा जीवाणूंमुळे गंभीर आजार उद्भवू शकतात ज्यावर उपचार करणे कठीण जाते. दरवर्षी पावसाळ्यात या नद्यांचे प्रदूषित पाणी सांडून आसपासच्या परिसरात पसरते, तेंव्हा तेथील जमिनीदेखील दूषित होते. पूर येऊन ओसरल्यानंतर हेदेखील आजारांचे कारण ठरते. २०१९ साली मिठी नदीला आलेल्या एका पुरानंतर धारावी परिसरात गॅस्ट्रो आणि त्वचारोगांचे रुग्ण वाढले होते असा अनुभव आहे. तज्ञ सांगतात की नद्यांचे प्रदूषण हे मुंबईच्या सामूहिक आरोग्यासाठी दीर्घकालीन संकट निर्माण करू शकते. विशेषत: झोपडपट्टी आणि गरीबवस्तीत राहणारे नागरिक याला जास्त सामोरे जात आहेत. स्वच्छ पाणी आणि स्वच्छ पर्यावरण या मूलभूत गरजा पूर्ण न झाल्यास आरोग्यसेवा व्यवस्थेवरचा ताणही वाढू शकतो.
संभाव्य उपाय आणि पुढील दिशा
मुंबईच्या नदीप्रदूषण समस्येवर उपाय शोधताना तज्ञ “प्रदूषण रोखणे हेच स्वच्छतेपेक्षा श्रेष्ठ” या तत्त्वावर भर देतात. याचा अर्थ नद्यांना घाण होऊच न देणे ही प्राथमिक रणनीती असली पाहिजे. महापालिकेने सुचविलेला आणि राबवत असलेल्या काही उपाययोजना पुढीलप्रमाणे:
- मलनि:सारण प्रकल्प (STPs) उभारणी: सध्या मुंबईतील अनेक नाले थेट नद्यांना मिळतात. या प्रत्येक मुख्य नाल्यामध्ये किंवा नदीकाठी प्रवेश करण्यापूर्वी मोठ्या क्षमतेचे STP बसवणे गरजेचे आहे. BMC ने ८ MLD क्षमतेचा एक लहान STP आधीच पाकीज अंतर्गत पूर्ण केला आहे. अजून काही ठिकाणी मोठे STP प्रकल्प (उदा. धारावी परिसरात) प्रस्तावित आहेत. हे पूर्ण क्षमतेने कार्यान्वित झाल्यास, बहुतांश सांडपाणी प्रक्रिया करून स्वच्छजल समुद्रात सोडता येईल, नदीत नाही.
- इंटरसेप्टर आणि टनेल प्रणाली: BMC ने मिठी नदीला मिळणारे सांडपाणी अडवण्यासाठी भूमिगत टनेल आणि इंटरसेप्टर योजनेलाही मंजुरी दिली आहे. यामध्ये जमिनीखालील बोगद्यांद्वारे सांडपाणी थेट मोठ्या शुद्धीकरण केंद्रांपर्यंत नेले जाईल. उदाहरणार्थ, २०२१ मध्ये बीएमसीने अशा दोन टनेलसाठी मान्यता दिली होती. ही कामे सुरू असून लवकरच पर्यावरणीय परवानग्या मिळाल्यानंतर गती घेतील अशी अपेक्षा आहे.
- झोपडपट्ट्यांचे स्थलांतर व मलनिःसारण जोडणी: नदीकिनारी वसलेल्या अनधिकृत वसाहतींना पर्यायी व्यवस्था पुरवून त्यांचे सांडपाणी नद्यांऐवजी मलवाहिनीत सोडले जाईल, अशी योजना आहे. दहिसर आणि पोइसर नदीकाठी अनेक ठिकाणी अशा पुनर्वसनाचा विचार सुरू आहे. जेथपर्यंत स्थलांतर शक्य नाही, तेथे सर्व झोपड्यांना मलनि:सारण व्यवस्था (शौचालये, ड्रेनेज लाईन) देऊन तेथून निघणारे सांडपाणी थेट बंदिस्त पाइपमार्गाने दूर नेण्याचे काम हाती घेतले आहे.
- घनकचरा नियंत्रण: नद्यांमध्ये कचरा फेकणाऱ्यांवर दंड आकारण्याची मोहिम बीएमसीने सुरू केली आहे. विशेष करून नदीकाठच्या सार्वजनिक शौचालये आणि गोठे यांमधून कचरा/शेण पाण्यात जाणार नाही यासाठी कठोर उपाययोजना राबवली जात आहे. महापालिकेचे कर्मचारी आता मोटरबोटद्वारे नदीवर तरंगणारा प्लास्टिक आणि जलकुंभ देखील नियमितरीत्या काढत आहेत, ज्यामुळे पाण्याचा प्रवाह सुधारेल आणि डासांची उत्पत्ती आटोक्यात येईल.
- जैव-विघटन आणि तंत्रज्ञानाचा वापर: मिठी नदीतील दुर्गंधी कमी करण्यासाठी काही ठिकाणी सूक्ष्मजीव आधारित औषधे (जैव-विघटक बॅक्टेरिया) मिसळण्याचा प्रयोग MMRDA ने २०११ साली केला होता. सध्याही काही खासगी पर्यावरण संस्था नदी स्वच्छतेसाठी नवीन तंत्र शोधत आहेत. उदाहरणार्थ, जैव-तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने नदीतील BOD, COD कमी करता येते का याचे प्रयोग सुरू आहेत. याशिवाय, फ़्लोटिंग डेब्रिस कलेक्टर, ऑइल स्किमर यांसारखी उपकरणे नदीवर तैनात करण्याचीही योजना आहे, जी आपोआप पृष्ठभागावरील कचरा गोळा करू शकतील.
- जनजागृती आणि नागरिक सहभागी: नदी वाचवण्यासाठी लोकसहभाग तितकाच महत्त्वाचा आहे. काही स्वयंसेवी संस्था जसे की River March आणि Earth5R यांनी नागरिकांना सोबत घेऊन स्वच्छता मोहिमा, वृक्षारोपण इत्यादी कार्यक्रम हाती घेतले आहेत. स्थानिक नागरिकांनीही नदीत कचरा न फेकणे, परिसर स्वच्छ ठेवणे याबाबत जागरूक राहावे लागेल. राज ठाकरे यांच्या वक्तव्यामुळे जरी हा विषय सध्या ऐरणीवर आला असला, तरी मुंबई नदी प्रदूषण ही सततची समस्या आहे, ज्यावर राजकीय इच्छाशक्तीबरोबरच समाजाची सामूहिक इच्छाशक्तीही लागणार आहे.
मुंबईच्या नद्यांचे पुनरुज्जीवन हे शहराच्या शाश्वत भविष्यासाठी अत्यावश्यक आहे. मुंबई River Pollution रोखणे म्हणजे केवळ नद्यांचे आरोग्य नव्हे तर लाखो मुंबईकरांच्या आरोग्याचे रक्षण होय. राज ठाकरे यांच्यासारख्या नेत्यांनी या मुद्द्यांकडे सार्वजनिक लक्ष वेधून दिल्याने आशा आहे की प्रशासन यावर अधिक तत्परतेने काम करेल. वार्षिक मोठ्या बजेटपुरती मर्यादा न ठेवता प्रत्यक्षात परिणाम दिसण्यासाठी आवश्यक ती सर्व पावले उचलणे गरजेचे आहे. प्रदूषणमुक्त, प्रवाही आणि स्वच्छ नद्यांसहची मुंबई हीच खऱ्या अर्थाने स्मार्ट आणि आरोग्यदायी मुंबई ठरेल, असा संदेश पर्यावरण तज्ञ देतात. शहरातील मुंबई नदी प्रदूषण समस्या सोडवण्यासाठी आता शब्द नव्हे तर कृतीची गरज आहे – तेव्हाच आपल्या नद्यांना खरे पुनर्जीवन मिळू शकेल.
