२२ एप्रिल २०२५ रोजी जम्मू-काश्मीरमधील लोकप्रिय पर्यटनस्थळ पहलगाम येथे झालेल्या पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ (Pahalgam terror attack 2025) ने भारतात खळबळ उडवली. या भीषण दहशतवादी हल्ल्यात २६ पर्यटकांचा मृत्यू झाला आणि २० हून अधिक जण जखमी झाले. एप्रिल २०२५ मध्ये झालेल्या या हल्ल्याच्या काही तासांतच भारत-पाकिस्तान संबंध बिघडले. भारताने पाकिस्तानवर सीमेपलीकडून दहशतवाद घडवून आणल्याचा थेट आरोप केला, ज्यामुळे दोन्ही देशांमध्ये मोठा राजनैतिक तणाव निर्माण झाला. परिणामतः भारत-पाकिस्तान दरम्यानचा विश्वविख्यात सिंधू जल करार (Indus Waters Treaty) स्थगित करण्यात आला आणि १९७२ चा शिमला करार (Simla Agreement) सुद्धा धोक्यात आला. या घटनेमुळे द्विपक्षीय संबंध इतके ताणले गेले की एका प्रकारे नवीन भारत-पाकिस्तानी राजनैतिक संकटाची सुरुवात झाली आहे. पुढे काय घडले, दोन्ही देशांनी कोणती पावले उचलली आणि या हल्ल्याचा विविध करारांवर व सीमारेषेवर नेमका काय परिणाम झाला, या सर्वांचा आढावा आपण या लेखातून घेऊया.
पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ (Pahalgam Terror Attack 2025): नेमके काय घडले?
कश्मीरच्या निसर्गरम्य बैसारण खोऱ्यात (ज्याला स्थानिकांनी “Mini switzerland” अशी उपमा दिली होती) तिथ्े २२ एप्रिलच्या त्या मंगळवारी दुपारी अचानक बंदूकधारी दहशतवाद्यांनी पर्यटकांच्या दिशेने अंदाधुंद गोळीबार सुरू केला. काहीच मिनिटांत परिसरात हाहाकार माजला. या पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ (Pahalgam terror attack 2025) मध्ये २५ पर्यटक आणि १ स्थानिक नागरिक अशा २६ निरपराधांचा बळी गेला. सुमारे वीसहून अधिक जण गंभीर जखमी झाले. भारतासाठी हा २००८ मुंबई हल्ल्यानंतर सर्वात मोठा दहशतवादी हल्ला (Terror Attack) होता, ज्याने संपूर्ण देश हादरवून टाकला. स्थानिक जम्मू-कश्मीर पोलिसांनी या घटनेला तात्काळ “दहशतवादी हल्ला” असे घोषित केले आणि सुरक्षा दलांनी परिसराला वेढा घालून शोधमोहिम सुरू केली.
The Resistance Front (TRF) या पाकिस्तानस्थित लष्कर-ए-तोयबाच्या (Lashkar-e-Taiba) संबद्ध दहशतवादी संघटनेने या हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली. TRF (The Resistance Front) च्या दहशतवाद्यांनी अमरनाथ यात्रेसारख्या आगामी मोठ्या धार्मिक कार्यक्रमाआधीच भीतीचं वातावरण निर्माण केलं. हल्ल्यानंतर काही दहशतवादी जवळच्या घनदाट जंगलात पळून गेले. भारतीय लष्कर आणि पोलीस मिळून त्यांचा पीछा करत होते. सूत्रांच्या मते एकूण ६-७ दहशतवादी या हल्ल्यात सहभागी होते, ज्यापैकी अनेक जण पाकिस्तानातून आल्याचा संशय वर्तविला जात आहे – त्यांच्या उर्दू लहेजातून हे स्पष्ट झाल्याचा दावा केला गेला. सुरक्षादलांनी भागात शोधमोहीम राबवत काही ठिकाणी चकमकीही दिल्या.
पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ घटना आणि प्रतिक्रिया: संपूर्ण कालक्रम
| तारीख / वेळ | घटना व प्रतिक्रिया |
| 22 एप्रिल 2025 दुपार | काश्मीरच्या पहलगाम जवळ बैसारण (Mini Switzerland) मैदानावर दहशतवादी हल्ला. अंदाधुंद गोळीबारात पर्यटनस्थळावरील लोक घायाळ. सुरुवातीला फटाक्यांचा संभ्रम, पण लवकरच दहशतीचे आकलन. |
| 22 एप्रिल 2025 संध्याकाळ | हल्ल्याची बातमी पसरताच देशभरातून संताप व्यक्त. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी (Narendra Modi) परदेश दौरा तत्काळ रद्द करून भारतात परतण्याची घोषणा. संरक्षण मंत्री राजनाथ सिंह (Rajnath Singh) आणि गृहमंत्री अमित शाह (Amit Shah) यांनी उच्चस्तरीय आपत्कालीन बैठकीसाठी दिल्लीत जमण्याचे आवाहन केले. |
| 23 एप्रिल 2025 सकाळ | जम्मू-काश्मीरमध्ये सुरक्षा दलांची मोठी शोधमोहीम सुरू; हल्लेखोरांचा शोध जंगलात व सीमेजवळ सुरु. हल्ल्याबद्दल पाकिस्तानी दहशतवादी संघटनांवर संशय व्यक्त. जनता आणि राजकीय पक्षांकडून कडक कारवाईची मागणी. |
| 23 एप्रिल 2025 दुपार | नवी दिल्लीत पंतप्रधानांच्या अध्यक्षतेखाली मंत्रीमंडळाच्या सुरक्षा समितीची (CCS) तातडीची बैठक. हल्ल्याला पाकिस्तान पुरस्कृत अतिरेक्यांचा हात असल्याचा ठपका ठेवत भारताकडून कठोर पावले जाहीर. भारत-पाक संबंध तीव्र तणावात. दहशतवादी हल्ल्याला भारत सरकारने अतिशय कडक आणि त्वरित प्रतिसाद दिला. |
| 23 एप्रिल 2025 संध्याकाळ | भारताने घोषणा केलेल्या उपाययोजनांना प्रत्युत्तर म्हणून इस्लामाबाद येथे पाकिस्तानची राष्ट्रीय सुरक्षा समिती (NSC) पंतप्रधान शहबाज शरीफ यांच्या अध्यक्षतेखाली बैठक. भारताच्या आरोपांना “बिनबुडाचे आणि आक्रमक पवित्रा” म्हणत पाकिस्तानची प्रतिक्रिया जाहीर. |
| 24 एप्रिल 2025 | भारताने घेतलेल्या निर्णयांना पाकिस्तानचे प्रत्युत्तर: १९७२ चा शिमला करार (Simla Agreement) निलंबित करण्याची घोषणा, भारतीय विमान कंपन्यांसाठी हवाई मार्ग बंद, आणि भारतीय नागरिकांचे व्हिसे रद्द करण्याचे पाऊल. दोन्ही देशांनी एकमेकांच्या उच्चायोगातील कर्मचाऱ्यांना कमी करण्यास सुरुवात. सीमेवर चकमकींची वृत्ते. Pakistan reaction to India’s actions जगासमोर आले. |
| 25 एप्रिल 2025 | वाढत्या तणावाच्या पार्श्वभूमीवर संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेकडून पहलगाम हल्ल्या (Pahalgam Attack) ची तीव्र निंदा. आंतरराष्ट्रीय समुदायाने भारत व पाकिस्तानला संयम राखण्याचे आवाहन केले. दोन्ही बाजूंनी युद्धसदृश तयारीचे संकेत, सीमेवर लष्करी तुकड्या अलर्टवर. एप्रिल २०२५ मध्ये भारत पाकिस्तानमधील लष्करी तणाव एप्रिल २०२५ च्या अखेरीस शिगेला पोहोचला. |
पहलगाम हल्ल्या (Pahalgam Attack) नंतर भारताची तात्काळ पावले
Pahalgam Terror Attack 2025: पहलगाम हल्ल्या (Pahalgam Attack) नंतर काही तासांतच भारतीय नेत्यांनी कठोर प्रतिक्रिया देण्यास सुरुवात केली. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी पहलगाम हल्ल्यावर (Pahalgam attack) बोलताना या भ्याड हल्ल्याचा तीव्र निषेध केला आणि “ज्यांनी हे कृत्य केले आहे आणि ज्यांनी पाठिंबा दिला आहे, त्यांना आम्ही शोधून काढू आणि शिक्षा करू” असा इशारा दिला. पंतप्रधान मोदींनी आपला चालू परदेश दौरा मध्येच थांबवून भारतात परत येत परिस्थिती हाताळली. गृहमंत्री Amit Shah पाकिस्तानवर थेट आरोप करत म्हणाले की शेजारी देश दहशतवाद पसरवण्याचे काम थांबवत नाही, त्यासाठी त्यांना योग्य धडा शिकवावा लागेल. अमित शाह यांनी सर्व राज्यांचे मुख्यमंत्री आणि पोलिस प्रमुखांना दूरध्वनीवरून निर्देश दिले की भारतात कोणताही पाकिस्तानी नागरिक व्हिसाची मुदत संपल्यानंतर थांबू नये; अनधिकृतरीत्या राहत असलेल्या पाक नागरिकांची तत्काळ शोध घेऊन निर्गमनाची कार्यवाही करावी.
संरक्षण मंत्री राजनाथ सिंह (Rajnath Singh) यांनीही “हा हल्ला उघड उघड युद्ध पुकारल्यासारखा आहे, त्याला सडेतोड प्रत्युत्तर दिले जाईल” अशी भूमिका घेतली. केवळ भावनिक प्रतिक्रिया न देता भारताने धोरणात्मक पावलेही उचलली. दहशतवादी हल्ल्यानंतर अवघ्या २४ तासात भारताने पाकिस्तानला लक्ष्य करत अनेक महत्त्वाचे निर्णय जाहीर केले. या निर्णयांचा थेट संबंध भारत-पाकिस्तान करार (India-Pakistan Agreement), व्यापार, पाणीवाटप आणि लोकसंपर्कांवर होता. परिणामी एप्रिल २०२५ मध्ये भारत पाकिस्तान सबंध (India Pakistan Relations April 2025) अत्यंत तणावपूर्ण बनले.
खालील तक्त्यात भारताने जाहीर केलेल्या प्रमुख उपाययोजनांचा आढावा घेऊया:
| भारताचे कठोर उपाय (Indian government response to terror attack) | तपशील व परिणाम |
| Indus Waters Treaty suspension (सिंधू जल करार निलंबन) | १९६० साली भारत-पाकिस्तानमध्ये झालेल्या सिंधू नदी पाणीवाटप कराराचे भारताने निलंबन जाहीर केले. पाकिस्तान दहशतवाद थांबवत नाही तोपर्यंत सिंधू, झेलम, चेनाब या नद्यांच्या पाण्याचा आपल्या वाट्याचा वाटा रोखून धरण्याचा इशारा भारताने दिला. यामुळे दोन्ही देशांमध्ये Indus River water sharing dispute तीव्र झाला असून पाकिस्तानने या पावलाला आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा भंग म्हणत तीव्र आक्षेप घेतला. |
| सीमा व्यापार व वाहतूक बंद | पंजाबमधील अटारी-वाघा हा दोन्ही देशांदरम्यानचा एकमेव भूमार्ग भारताने अनिश्चित काळासाठी बंद केला. दोन्ही बाजूंनी मालवाहतूक आणि व्यापार थांबवण्यात आला. यामुळे दरवर्षी अब्जोंची होणारी द्विपक्षीय व्यापाराची हानी होणार आहे. तसंच रेल्वे किंवा बससेवा आधीच बंद होत्या; आता उरलेला व्यापार मार्गही खंडित झाला. |
| व्हिसा रद्द व प्रवेशबंदी | भारताने पाकिस्तानी नागरिकांना दिलेले सर्व प्रकारचे व्हिसा (पर्यटन, व्यापारी इ.) तत्काळ रद्द केले. SAARC Visa Exemption योजनेअंतर्गत मिळणारी प्रवास सवलतही पाकिस्तानसाठी स्थगित करण्यात आली. ज्या पाकिस्तानी नागरिकांना सध्या भारतात व्हिसा आहे त्यांना ४८ तासांच्या आत भारत सोडण्याचे आदेश देण्यात आले. यामुळे दोन्ही देशांतील जनता ते जनता संपर्क पूर्णपणे खंडित झाले. |
| पाकिस्तानी मुत्सद्दे निष्कासित | भारताने नवी दिल्लीत पाक उच्चायोगातील काही अधिकाऱ्यांना, विशेषतः संरक्षण विभागातील सल्लागारांना, persona non grata घोषित करून देश सोडण्याचे आदेश दिले. पाकिस्तानच्या दहशतवादी कारवायांना पाठिंबा देणाऱ्यांना भारतात स्थान नाही हा संदेश देण्यासाठी हे पाऊल उचलले गेले. |
| उच्चायोग कर्मचाऱ्यांची कपात | द्विपक्षीय संबंध तणावात असल्याने दोन्ही देशांनी एकमेकांच्या राजधानीतील उच्चायोगातील कर्मचाऱ्यांची संख्या मर्यादित करण्याचा निर्णय घेतला. १ मे २०२५ पर्यंत भारत व पाकिस्तानने आपल्या उच्चायोगात जास्तीत जास्त ३० कर्मचारी ठेवण्याचे निश्चित केले (आधी ही संख्या ~55 होती). या निर्णयाने India Pakistan diplomatic crisis अधिकच गडद झाल्याचे मानले जाते, कारण राजनैतिक संवाद क्षमता मर्यादित झाली. |
| आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मोहीम | भारताने पाकिस्तानला कायदेशीर व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अलग पाडण्यासाठी प्रयत्न सुरू केले. मित्रदेशांशी संपर्क साधून हल्ल्याची माहिती देण्यात आली आणि पाकिस्तानद्वारे होणाऱ्या cross-border terrorism India Pakistan बाबत जागरूकता वाढवण्याचे पाऊल उचलले. संयुक्त राष्ट्रं, G20 इत्यादी व्यासपीठांवर हा विषय प्राधान्याने मांडण्याचे संकेत दिले गेले. |
भारताच्या या निर्णयांवर देशातील जनतेने मोठ्या प्रमाणावर समर्थन दर्शवले. अनेक जणांनी सोशल मीडियावर आणि रस्त्यांवर उतरून या कठोर कारवायांचे स्वागत केले. हल्ल्यातील बळींना न्याय मिळावा आणि शेजारी देशाला धडा मिळावा अशी एकमुखी मागणी होती. याचवेळी, काश्मीरमध्ये जमिनीवर सुरक्षा यंत्रणा सक्रिय झाली होती. या पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ (Pahalgam terror attack 2025) चा कट रचणाऱ्यांचा शोध घेण्यासाठी पुलवामा, कुलगाम आदी भागांत कारवाया सुरू झाल्या. हल्ल्यात सहभागी असल्याच्या संशयावरून कुलगाम जिल्ह्यात दोन संशयित दहशतवाद्यांची घरं पाडण्यात आली, तसेच त्यांच्या दोन साथीदारांना अटक केली गेली. स्थानिक पातळीवर दहशतवाद्यांच्या विरोधातील ही कठोर कारवाई संदेश देत होती की अशा क्रौर्याला पाठीशी घालणाऱ्या कुठल्याही व्यक्तीला माफ केले जाणार नाही.
पाकिस्तानची प्रतिक्रिया: शिमला करारातून (Simla Agreement) माघार, प्रत्युत्तराची पावले
Pahalgam Terror Attack 2025: भारताच्या या आक्रमक पावलांनी इस्लामाबादमध्ये खळबळ माजवली. पंतप्रधान शहबाज शरीफ यांनी २३ एप्रिल रोजी तातडीने राष्ट्रीय सुरक्षा समितीची बैठक बोलावली. या बैठकीत भारताने केलेले आरोप निराधार असल्याचे पाकिस्तानने ठरवले आणि भारताचे पाणीवाटप करार रद्द करण्याचे पाऊल हा “आंतरराष्ट्रीय कायद्याचा भंग व भारताचा आक्रमक पवित्रा” असल्याचा ठराव मंजूर केला. पाकिस्तानने भारताच्या हालचालींना प्रत्युत्तर म्हणून काही गंभीर निर्णय जाहीर केले. या निर्णयांमुळे दोन्ही देशांतील तणाव अधिकच वाढला आणि नवीन संकटांची भर पडली. पाकिस्तानच्या प्रतिउत्तरात्मक उपायांचे तपशील पुढील तक्त्यात:
| पाकिस्तानची प्रत्युत्तरात्मक पावले | तपशील आणि परिणाम |
| Simla Agreement suspension (शिमला करार निलंबन) | पाकिस्तानने १९७२ चा ऐतिहासिक शिमला करार (Simla Agreement) तत्काळ निलंबित करण्याची घोषणा केली. या कराराने भारत-पाक युद्धानंतर दोन्ही देशांनी नियंत्रणरेषेची (LoC) प्रतिष्ठा मान्य केली होती आणि द्विपक्षीय वाटाघाटींद्वारे प्रश्न सोडवण्याचे वचन दिले होते. करार रद्द केल्याने India Pakistan Line of Control changes संभाव्य झाले आहेत – नियंत्रणरेषेची पवित्रता धोक्यात आली असून सीमेवरील शस्त्रसंधी कराराचे भवितव्य अनिश्चित झाले आहे. यामुळे भारत-पाक द्विपक्षीय संवादाची पायाभरणी हादरली आहे. |
| हवाई क्षेत्र बंद | पाकिस्तानने आपल्या हवाई हद्दीतून सर्व भारतीय मालकीच्या आणि भारतीय संचालनाखालील विमानांना बंदी घातली. पाक विमानतळांवर जाणाऱ्या भारतीय विमान कंपन्यांचे मार्ग बंद करण्यात आले. यामुळे भारताच्या पश्‍चिम आशियाकडे जाणाऱ्या विमानसेवांना मोठा फटका बसला; त्यांना आता प्रदीर्घ मार्ग वापरावे लागत आहेत. प्रवाशांच्या सोयींसाठी भारतीय उड्डाण नियामक DGCA ने विमान कंपन्यांना सल्ले जारी केले आहेत. या हवाई बंदीनंतर दोन्ही देशांतील थेट प्रवासी आणि कार्गो हवाई सेवा देखील ठप्प झाल्या. |
| द्विपक्षीय व्यापार थांबवला | इस्लामाबादने भारताशी सर्व प्रकारचा द्विपक्षीय व्यापार निलंबित केला. इतकेच नव्हे तर तृतीय देशांमार्फत (उदा. अफगाणिस्तानमार्गे) होणारी व्यापार वाहतूकही बंद केली. भारताने आधीच अटारी-वाघा मार्ग बंद केल्याने या पाकिस्तानच्या निर्णयाने मुक्रर मोहर उमटली. परिणामी भारत-पाक व्यापार (India Pakistan diplomatic crisis) काळात पूर्णत: ठप्प झाला. पाकिस्तानने आपल्या बाजूने कराची बंदरातून भारतीय मालवाहू जहाजांना सेवेत न घेण्याचाही इशारा दिला आहे. या आर्थिक विभाजनाने दोन्ही देशांच्या व्यापाऱ्यांचे आणि सीमावर्ती भागातील नागरिकांचे नुकसान होत आहे. |
| व्हिसा आणि प्रवास बंदी | पाकिस्तानने आपल्या देशातील सर्व भारतीय नागरिकांचे जारी केलेले व्हिसा रद्द केले आणि त्यांना ४८ तासांत पाकिस्तान सोडण्याचे आदेश दिले. नवीन व्हिसा जारी करणे अनिश्चित काळासाठी थांबवले. याशिवाय, भारतीय राजनैतिक व व्यापारी प्रतिनिधींनादेखील तत्काळ परत जाण्यास सांगण्यात आले. या पावलामुळे पर्यटन, व्यवसाय आणि कुटुंबियांच्या भेटीगाठी सगळंच थांबलं आहे. दोन्ही देशांतील विमानसेवाही ठप्प झाल्याने सामान्य लोकांची गैरसोय वाढली. |
| राजनैतिक संबंध तोडले | द्विपक्षीय तणाव वाढल्याने पाकिस्तानने आपला नवी दिल्लीतला उच्चायुक्तपरिषद कर्मचाऱ्यांची संख्या कमीतकमी करण्यास सुरुवात केली. अनेक पाकिस्तानी राजनैतिक अधिकारी व कर्मचारी स्वदेशी परत बोलावले गेले. भारताने जाहीर केलेल्या कर्मचाऱ्यांच्या कपातीला प्रत्युत्तर म्हणून इस्लामाबाद येथील भारतीय उच्चायोगातील कर्मचाऱ्यांची संख्याही मर्यादित करण्यात आली. या हालचालींमुळे राजनैतिक संवादाचा दुवा अधिकच कमकुवत झाला आहे. |
| लष्करी सतर्कता आणि इशारा | पाकिस्तानच्या लष्करप्रमुखांनी आपल्या सैन्याला उच्च सतर्कतेवर ठेवण्याचे आदेश दिले. सीमेवर अतिरिक्त सैन्य तैनात करण्यास सुरुवात झाली. नियंत्रणरेषेलगत पाकिस्तानी सैनिकांची हालचाल वाढल्याचे भारतीय गुप्तचरांनी निदर्शनास आणले. पाकिस्तानने भारताने पाणी बंद करणे म्हणजे “युद्ध पुकारणे” आहे असे जाहीर वक्तव्य केले आणि भारताने अशी कोणतीही कृती केल्यास कडक प्रत्युत्तर देऊ, असा इशारा दिला. यामुळे एप्रिल २०२५ अखेरीस Military tensions India Pakistan April 2025 अत्यंत वाढल्या असून युद्धसदृश वातावरण निर्माण झाले. |
शहबाज शरीफ (Shehbaz Sharif) यांनी एका पत्रकार परिषदेत भारतावर खोटे आरोप लावल्याचा ठपका ठेवला. त्यांनी म्हटले की, पाकिस्तान देखील (Cross-border terrorism India Pakistan) विरोधात आहे आणि जर भारताकडे सबळ पुरावे असतील तर तटस्थ चौकशीला ते सामोरे जाण्यास तयार आहेत (“neutral probe”). पाकिस्तानच्या या भूमिकेचा भारतातील तज्ज्ञांनी उपहास केला आणि याला “दबावाखाली केलेली दिखावू प्रतिक्रिया” असे म्हटले. इस्लामाबादने आपल्या पातळीवर आंतरराष्ट्रीय समुदायाला भारताने घेतलेल्या कठोर उपाययोजनांविरुद्ध वळवण्याचा प्रयत्न केला. विशेषत: पाणीवाटप तह रद्द करणे हा भारताचा आंतरराष्ट्रीय करारांचा भंग आहे, असे सांगत पाकिस्तानने मित्रदेशांचे समर्थन मागितले. चीन आणि तुर्कस्तान यांसारख्या काही देशांनी पाकिस्तानच्या बाजूने भारताच्या पाणीवाटप निर्णयाबद्दल चिंता व्यक्त केली आणि दोन्ही देशांनी संवादाद्वारे प्रश्न सोडवावा असे सुचवले.
मात्र बहुतेक आंतरराष्ट्रीय शक्तींनी दहशतवादी हल्ल्याबद्दल पाकिस्तानलाच जबाबदार धरण्याचा सूर घेतला आणि त्यांना दहशतवादाविरुद्ध कठोर पावले घेण्याचा सल्ला दिला. याशिवाय, पहलगाम हल्ल्या (Pahalgam Attack) नंतर काही तासांतच नियंत्रणरेषेजवळ तणाव वाढल्याचे दिसले. २४ एप्रिलला पाकिस्तानी सैनिकांनी जम्मू-काश्मीर सीमेवर अचानक गोळीबार (ceasefire violation) केला, सुदैवाने यात कोणतीही जीवितहानी झाली नाही. परंतु फेब्रुवारी २०२१ पासून दोन्ही देशांमध्ये लागू असलेली गोळीबार-विरामाची समझोता (युद्धविराम) या घटनेनंतर मोडीत निघाल्याचे स्पष्ट झाले. आता सीमेवर लहान-मोठ्या चकमकींची मालिका पुन्हा सुरू होण्याची चिन्हे आहेत. India Pakistan Line of Control changes आणि तणावामुळे सीमावर्ती जनजीवनही धास्तावले आहे.
आंतरराष्ट्रीय प्रतिक्रिया आणि दबाव
पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ (Pahalgam Terror Attack 2025) मुळे जागतिक स्तरावरही प्रतिक्रिया उमटल्या. संयुक्त राष्ट्रांच्या सुरक्षा परिषदने एकमताने या पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ (Pahalgam terror attack 2025) ची कठोर निंदा करणारा निवेदन जारी केला. “जम्मू-कश्मीरमधील निर्घृण दहशतवादी हल्ल्याचा आम्ही तीव्र निषेध करतो. दोषींना न्यायाच्या कटघोळीत आणावे,” अशी मागणी सुरक्षा परिषदेमध्ये करण्यात आली. अमेरिकेने हल्ल्यात निष्पाप जीव गमावल्याबद्दल दु:ख व्यक्त केले आणि भारताला दहशतवादाविरुद्ध सर्वतोपरी मदत करण्याचे आश्वासन दिले.
अमेरिकेच्या परराष्ट्र मंत्रालयाने दोन्ही देशांनी थंड डोक्याने परिस्थिती हाताळावी, अशी सुचना करताना पाकिस्तानला दहशतवाद्यांविरुद्ध त्वरित कारवाई करण्यास सांगितले. रशिया, फ्रान्स, जपान आणि जर्मनी यांनीही हल्ल्याचा निषेध करून भारताला सहानुभूती व्यक्त केली. दुसरीकडे, पाकिस्तानचे पारंपरिक मित्र असलेल्या काही राष्ट्रांनी थोडे संतुलित विधान केले. चीनने दोन्ही देशांनी संयम राखावा आणि द्विपक्षीय चर्चेतून मतभेद सोडवावेत असे म्हटले, परंतु दहशतवादाचा उल्लेख टाळला. तुर्कस्तानचे अध्यक्ष रेसेप एर्दोगन यांनीही काश्मीरमधील परिस्थितीवर चिंता व्यक्त केली, पण भारताने घेतलेल्या काही निर्णयांबाबत खंत व्यक्त केली. या प्रतिक्रियांमुळे भारताने आंतरराष्ट्रीय पातळीवर स्वत:ची बाजू भक्कमपणे मांडण्याचे सुरू ठेवले आहे. एकंदरीत, या हल्ल्यानंतर पाकिस्तानला जागतिक स्तरावर मोठ्या प्रमाणावर टीकेला सामोरे जावे लागले असून त्याची दहशतवाद्यांना आश्रयदाता अशी प्रतिमा अधिक पक्की झाली आहे.
जागतिक आणि स्थानिक परिणाम: करार व संबंधांवरील प्रभाव
पहलगाम हल्ल्या (Pahalgam Attack) चे एक मोठे परिणाम क्षेत्र म्हणजे भारत-पाकिस्तानमधील जुणे करार आणि समझोते. अनेक दशकांपासून दोन्ही देशांना बांधून ठेवणारे करार आता प्रश्नचिन्हाखाली आले आहेत. विशेषतः पाणी वाटप आणि शांतता करारांवर थेट परिणाम झाले आहेत. खालील तक्त्यात या हल्ल्यामुळे प्रभावित झालेल्या मुख्य करारांचा आढावा घेऊ:
| करार / संधि | वर्ष | सद्यस्थिती (हल्ल्यानंतर) | परिणाम |
| Indus Waters Treaty (सिंधू जल संधि) | 1960 | स्थगित (Suspended) | भारताने हा तह एकतर्फी थांबवून पाकिस्तानला धक्का दिला. ६३ वर्षांत पहिल्यांदाच या पाणीवाटप योजनेत खंड पडला आहे. यामुळे सिंधू नदी प्रणालीतील पाण्याचे व्यवस्थापन प्रश्नग्रस्त झाले असून पाकिस्तानमध्ये पाणीटंचाईची भीती निर्माण झाली आहे. काही वादग्रस्त कालव्यांची निर्मिती पाकिस्तानने थांबवली आहे. दोन्ही देशांत आता Indus River water sharing dispute उफाळला असून तणाव वाढीस लागला. |
| Simla Agreement (शिमला करार) | 1972 | रद्द (Suspended) | पाकिस्तानने हा शांतता करार रद्द करून १९७१ युद्धानंतर स्थापित द्विपक्षीय तत्त्वांना धक्का दिला आहे. नियंत्रणरेषेची मान्यता, द्विपक्षीयच चर्चेने प्रश्न सोडवणे, इत्यादी तत्त्वांचा भंग झाला. यामुळे काश्मीर मुद्द्यावर तिसऱ्या पक्षाच्या हस्तक्षेपाची पाकिस्तानची मागणी वाढू शकते. LoC वर शस्त्रसंधीचे उल्लंघन वाढण्याची शक्यता आणि भविष्यात मोठ्या लष्करी संघर्षाचा धोका वाढला आहे. |
| व्यापार व संपर्क करार | विविध | खंडित | २०१९ मध्ये पुलवामा हल्ल्यानंतरच भारत-पाकिस्तान व्यापार आणि बस/रेल्वे सेवा बहुतांश थांबल्या होत्या. आता या हल्ल्यानंतर जे काही शिल्लक असलेले व्यापार मार्ग (जसे अफगाणिस्तानमार्गे) होते तेही बंद पडले. द्विपक्षीय आर्थिक संबंध पूर्णत: तुटले आहेत. पर्यटन व लोकसंपर्कही व्हिसा रद्द केल्याने शून्यावर पोहोचले. |
| युद्धबंदी व सीमासमझोते | 2003, 2021 | धोक्यात | २००३ चा अधिकृत युद्धविराम आणि २०२१ मधील ताज्या करारानंतर काही प्रमाणात शांतता होती. आता नवीन तणावामुळे या समझोत्यांचे उल्लंघन सुरू झाले आहे. नियंत्रणरेषेजवळ लष्करी हालचालींनी स्थानिक जनता असुरक्षित झाली आहे. भविष्यकाळात या समझोत्यांचे पालन होईल की नाही याबाबत अनिश्‍चितता आहे. |
वरच्या विश्लेषणावरून स्पष्ट होते की पहलगाम हल्ल्याने भारत-पाक संबंधांवर (India-Pakistan Relation) दीर्घकालीन परिणामांची छाया टाकली आहे. पहलगाम हल्ल्याचा करारांवर परिणाम (Impact of Pahalgam attack on treaties) फार गंभीर स्वरूपाचे झाले असून दोन्ही देशांनी सर्वात महत्त्वाचे तह तात्पुरते का होईना पण बाजूला ठेवले आहेत. या पूर्वी इतक्या तीव्रतेने द्विपक्षीय करार तोडले गेले नव्हते. विशेषतः भारत पाकिस्तान संबंध एप्रिल २०२५ (India Pakistan Relations April 2025) मध्ये अशा वळणावर येऊन ठेपले आहेत जिथे विश्वासाचे बंध पूर्णत: तुटल्यागत वाटत आहेत.
Pahalgam Terror Attack 2025: आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मध्यस्थीची आवश्यकता भासू लागली तरी शिमला करार (Simla Agreement) रद्द झाल्यामुळे भारत आता कोणताही तिसरा पक्ष स्वीकारणार नाही अशी भूमिका घेऊ शकतो, तर पाकिस्तान मात्र काश्मीर प्रश्न जागतिक व्यासपीठांवर नेण्यासाठी सज्ज झाला आहे. भारत आणि पाकिस्तानमधील या नवीन संघर्षामुळे दोन्ही देशांच्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय क्षेत्रांवर परिणाम दिसू लागले आहेत. जलसंपदा, व्यापारी मार्ग, सांस्कृतिक देवाणघेवाण अशा सर्व आघाड्यांवर तणाव आणि संशयाचे वातावरण आहे. सीमा भागातील शेतकरी व नागरिक पाणीवाटप आणि सुरक्षा या दोन्ही अनिश्चिततेमुळे त्रस्त आहेत. व्यापार ठप्प झाल्याने दोन्हीकडच्या उद्योजकांचे नुकसान झाले आहे. क्रिकेट सामन्यांपासून कलाकारांच्या अदलाबदलीपर्यंत सगळे उपक्रम आधीच थांबले होते; आता तर संबंध पूर्ण गोठल्यासारखे झाले आहेत.
पहलगाम हल्ल्यानंतरचे चित्र
पहलगाम दहशतवादी हल्ला २०२५ (Pahalgam terror attack 2025) नंतर निर्माण झालेली परिस्थिती ही अलीकडच्या काळातील भारत-पाकिस्तानमधील सर्वात गंभीर परिस्थिती मानली जात आहे. या दहशतवादी हल्ल्याने केवळ निर्दोष पर्यटकांचा बळी घेतला नाही, तर दोन परमाणुशक्ती असलेल्या शेजारी देशांना युद्धाच्या उंबरठ्यावर उभे केले आहे. भारताने दाखवलेला कठोर पवित्रा आणि पाकिस्तानने दिलेले प्रत्युत्तर यामुळे India Pakistan diplomatic crisis निर्माण झाली आहे. दशकांपासून चालत आलेले सिंधू जल करार (Indus Waters Treaty) आणि शिमला शांतता करार (Simla Agreement) दोन्ही बाजूंनी स्थगित करण्यात आले आहेत. या ऐतिहासिक घडामोडींमुळे भारत-पाक संबंधांमध्ये नवीन अनिश्‍चितता आणि धोक्याचे वातावरण पसरले आहे.
सद्य परिस्थितीत दोन्ही देशांच्या सीमेवर तणाव आहे, राजनैतिक संवाद तुटलेला आहे, आणि आंतरराष्ट्रीय समुदाय दोन्हीना संयमाचा सल्ला देत आहे. भारत आपल्या भूमिकेवर ठाम असून दहशतवादाला पाठिंबा देणाऱ्या पाकिस्तानला धडा शिकवण्यासाठी कटिबद्ध आहे. पाकिस्तान आपल्या बाजूने दबाव टाकून भारताला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर कोपऱ्यात ठेवण्याचा प्रयत्न करत आहे. परिणामतः एप्रिल २०२५ च्या शेवटी (India Pakistan Relations April 2025) अत्यंत ताणले गेले आहेत. भविष्यात या तणावाचे रूपांतर खुल्या संघर्षात होऊ नये अशी आशा सर्वसामान्य नागरिकांसह जगभरातील नेत्यांना आहे. दोन्ही देशांनीही संयमाचे आवाहन ऐकून परस्पर संवादाचे दरवाजे पूर्णतः बंद करू नयेत, हीच अपेक्षा आहे. पहलगाम येथील दुर्दैवी हल्ल्याने अनेकांचे जीव घेतले, परंतु अधिक जीवनांचे रक्षण करण्यासाठी आता शहाणपणाने पावले उचलणे गरजेचे ठरले आहे.
निष्कर्षतः, पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यानंतरची परिस्थिती ही भारत-पाकिस्तान संबंधांच्या इतिहासातील एक निर्णायक क्षण ठरू शकते. या घटनेने उभय देशांसमोरील शांतता प्रस्थापनेच्या वाटेवर आव्हान उभे केले असले, तरी संवाद आणि सहकार्य हाच पर्याय शेवटी उरतो. युद्ध आणि तणावाला पर्याय शोधत दोन्ही देश पुढे येतील का, की हा तणाव आणखी चिघळत जाईल, हे येणारा काळच ठरवेल. तात्पुरती का होईना, पण सध्यातरी पहलगाम हल्ल्याने भारत-पाक संबंध गोठवले आहेत आणि नवीन दिशा देणाऱ्या निर्णयांची वाट पाहत आहेत.
