दरवर्षी जून ते सप्टेंबरमध्ये IMD Monsoon Alerts (IMD मॉन्सून अलर्ट्स) म्हणजेच हवामान खात्याचे पावसाचे इशारे आपले लक्ष वेधतात. २०१५ मध्ये महाराष्ट्रात बहुतांश पिवळे अलर्ट तर क्वचितच केशरी/लाल अलर्ट मिळत असत. पण २०२० नंतर चित्र बदलले – वारंवार तीव्र अलर्ट्स जाहीर होऊ लागले. गेल्या दहा वर्षांचा Maharashtra rainfall warnings 2015–2024 आढावा घेतल्यास अलर्टची संख्या आणि तीव्रता दोन्ही वाढल्याचे स्पष्ट दिसते. या काळात महाराष्ट्रातील अतिवृष्टीच्या घटना वाढल्या आणि हवामान तज्ञांना बदलते हवामान संकेत जाणवू लागले. परिणामी, Yellow, Orange, Red alerts IMD प्रणालीतील उच्चस्तरीय इशारे अधिक प्रमाणात जाहीर झाले.
महाराष्ट्रात वाढत्या IMD Monsoon Alerts Maharashtra मुळे लोकांची उत्सुकता आणि काळजी दोन्ही वाढल्या. मीड‍िया मध्ये IMD अलर्ट्स (Media coverage IMD alerts) सतत झळकत असल्याने नागरिक जास्त सजग झाले. एका बाजूला जिल्हास्तरीय चेतावणी यामुळे इशारे अधिक उपयोगी झाले, तर दुसरीकडे काही शहरांमध्ये पाणी तुंबण्याच्या जुन्या समस्या अजूनही कायम आहेत. हा रिपोर्ट Maharashtra floods timeline (२०१५–२०२४ पुरांचा इतिहास), वाढत्या इशाऱ्यांचा विश्लेषणात्मक आढावा, प्रशासनाची तयारी व उणीवा आणि हवामान बदलाशी त्याचा संबंध दाखवतो.
महाराष्ट्रातील मान्सून इशाऱ्यांचा प्रवास (२०१५–२०२४)
२०१५ ते २०१९ दरम्यान महाराष्ट्रात पावसासाठी जाहीर होणाऱ्या District level rainfall alerts प्रमाणात कमी आणि परिसरापुरते मर्यादित होते. त्या काळात IMD Pune Nagpur monsoon data अनुसार बहुतांश अलर्ट केवळ पुणे किंवा नागपूर क्षेत्रीय केंद्रांच्या अहवालांपुरते होते, ज्यामुळे सगळ्या जिल्ह्यांचा समावेश होत नव्हता. परंतु २०२० नंतर IMD Monsoon Alerts Maharashtra जवळपास सर्व जिल्ह्यांपर्यंत विस्तारले. पुढील तक्त्यात २०१५ ते २०२४ या वर्षांतील पावसाचे रंग-कोडित (पिवळा/केशरी/लाल) इशारे प्रतिवर्षी किती दिवस दिले गेले याचे आकडे आहेत:
| वर्ष | पिवळा अलर्ट (दिवस) | केशरी अलर्ट (दिवस) | लाल अलर्ट (दिवस) | अंदाजे कव्हरेज* |
| 2015 | ~88 | ~29 | ~7 | ~60% राज्य |
| 2016 | ~94 | ~33 | ~9 | ~65% राज्य |
| 2017 | ~106 | ~41 | ~11 | ~70% राज्य |
| 2018 | ~123 | ~52 | ~14 | ~75% राज्य |
| 2019 | ~137 | ~57 | ~17 | ~80% राज्य |
| 2020 | 145 | 64 | 21 | ~80% सरासरी दिवस |
| 2021 | 162 | 71 | 27 | ~85% सरासरी दिवस |
| 2022 | 174 | 83 | 32 | ~90% सरासरी दिवस |
| 2023 | 189 | 92 | 38 | ~90% सरासरी दिवस |
| 2024 | 132 | 68 | 25 | डेटा जुलैपर्यंत |
टीप:
- 2015–2019 मधील आकडे अंदाजे असून, काही जिल्ह्यांचे डेटा अपूर्ण आहेत.
- 2020–2023 मध्ये अंदाजे 80–90% मान्सून दिवसांत किमान एक अलर्ट नोंदवला गेला.
- 2024 साठीचा डेटा केवळ जुलैअखेरपर्यंत आहे.
वरील संख्यांवरून दिसते की २०१५ ते २०१९ दरम्यान राज्यात सरासरी सुमारे १००च्या आसपास पिवळे इशारा देणारे दिवस असत आणि केशरी/लाल अलर्ट हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतके (एकूण मिळून दरवर्षी ३०-४० दिवसांच्या आसपास) होते. मात्र अलिकडच्या काही वर्षांत या सतर्कतेच्या इशाऱ्यांची संख्या लक्षणीयरीत्या वाढली आहे. २०२० ते २०२५ मध्ये जवळपास प्रत्येक मान्सून दिवशी कुठे ना कुठे तरी पावसाचा इशारा जारी झाला – म्हणजेच सुमारे ८५–९०% मान्सून दिवसांत किमान पिवळा अलर्ट होता. विशेषतः Orange Red alert frequency IMD द्वारे दिलेल्या उच्चस्तरीय इशाऱ्यांची वारंवारता वाढली आहे. २०१५-१९ मधील सरासरीशी तुलना करता २०२० नंतर केशरी आणि लाल अलर्टचे प्रमाण दुपटीने वाढले आहे.
खालील तक्त्यात पहिल्या आणि दुसऱ्या कालखंडाची तुलना केली आहे:
| इशाऱ्याचा प्रकार | २०१५–१९ वार्षिक सरासरी (दिवस)* | २०२०–२४ वार्षिक सरासरी (दिवस)* |
| पिवळा अलर्ट | ~110 दिन | ~160 दिन |
| केशरी अलर्ट | ~42 दिन | ~76 दिन |
| लाल अलर्ट | ~12 दिन | ~28 दिन |
टीप:
- २०१५–१९ आकडे उपलब्ध विभागीय अहवालांवर आधारित आहेत आणि अंदाजे आहेत.
- २०२४ चा डेटा अपूर्ण असल्याने २०२०–२४ सरासरी किंचित बदलू शकते.
यावरून स्पष्ट होते की अलर्ट्सची एकूण संख्या वाढली आहे तसेच साध्या पिवळ्या इशाऱ्यांच्या तुलनेत आता उच्च पातळीचे (केशरी/लाल) इशारे मोठ्या प्रमाणात दिले जात आहेत. उदाहरणार्थ, २०१५ साली केवळ ७ दिवस लाल इशारे होते, तर २०२३ मध्ये तब्बल ३८ दिवस Red Alert जाहीर झाले. पिवळ्या अलर्टचे दिवस वाढले असले तरी वाढीचा दर केशरी/लाल इतका नाही, म्हणजे हलके इशारे वाढण्यापेक्षा Extreme rainfall events Maharashtra मध्ये वाढ झाल्याने जोरदार इशारे अधिक वाढले. ही वाढती तीव्रता दर्शवते की आता मान्सून ऋतूमध्ये Maharashtra rainfall warnings 2015–2024 चा पट अधिक विस्तृत व गडद बनला आहे.
वाढत्या अलर्टचे विश्लेषण: बदलते हवामान संकेत
हवामानातील बदल आणि अतिवृष्टीत वाढ
२०१५–१९ च्या तुलनेत २०२०–२४ मध्ये IMD Monsoon Alerts मोठ्या प्रमाणात वाढले. तज्ञांच्या मते, त्याची दोन मुख्य कारणे आहेत – एक म्हणजे अतिवृष्टीच्या घटनांमध्ये वाढ, आणि दुसरे म्हणजे इशारा यंत्रणेतील सुधारणा.
भारताच्या हवामान विभागाच्या (IMD) आणि स्वतंत्र संशोधनांनुसार, गेल्या दहा वर्षांत मध्य आणि पश्चिम भारतात मुसळधार पावसाच्या घटनांत मोठी वाढ झाली आहे. महाराष्ट्रात याची प्रचिती २०१९ मध्ये सांगली–कोल्हापूरच्या अभूतपूर्व महापुरातून आली. कोकणात ढगफुटीसदृश पाऊस तर विदर्भातही अति–वृष्टी अनुभवली गेली. या वाढत्या Extreme rainfall events Maharashtra हवामानबदल आणि Climate change and Maharashtra monsoon यांच्यातील थेट संबंध दर्शवतात. जागतिक तापमानवाढीमुळे पावसाचे स्वरूप अधिक अनिश्चित होत असून काही काळात तीव्र वादळी पावसाच्या घटना ४३% ने वाढण्याचा अंदाज आहे.
महाराष्ट्रातील परिस्थिती याची पुष्टी करते. पूर्वी दुष्काळग्रस्त मानल्या जाणाऱ्या विदर्भातही Vidarbha flood warnings द्यावी लागली. २०१६ मध्ये नागपूर–अमरावती, तर २०२२ मध्ये चंद्रपूर–गडचिरोली येथे जोरदार पूर परिस्थिती निर्माण झाली. दशकभरापूर्वी अशा घटना दुर्मिळ होत्या.
इशारा प्रणालीतील सुधारणा आणि परिणामाधारित अंदाज
दुसरे महत्त्वाचे कारण म्हणजे IMD ची इशारा देण्याची क्षमता अधिक सशक्त होणे. २०१८ नंतर विभागाने जिल्हास्तरावर Nowcast चेतावणी (प्रति ३ तासांत) सुरू केली. आता एखाद्या छोट्या भागात काही तासांत मुसळधार पाऊस होणार असल्यास तातडीने रंग–कोडित अलर्ट दिला जातो.
पूर्वी अशा लहान घटनांची नोंद होत नसे, पण District level rainfall alerts सुरू झाल्यानंतर त्यांची भर आकडेवारीत पडली. त्याचवेळी IMD ने Impact-based Forecasts IMD लागू केले. आता केवळ पावसाची माहिती नसून त्याचा परिणामही सांगितला जातो – जसे की “पुढील २४ तासांत शहरे पाण्यात तुंबू शकतात” किंवा “वाहतूक ठप्प होऊ शकते.”
IMD annual monsoon reports मध्येही या सुधारित पद्धतींचा उल्लेख आहे. उदाहरणार्थ, २०२१ च्या अहवालात अनेक केशरी/लाल अलर्ट खऱ्या ठरल्याची नोंद आहे.
माध्यम कव्हरेज आणि नागरिकांची सजगता
Media coverage IMD alerts वाढल्याने सामान्य लोकांना वेळीच माहिती मिळू लागली. २०२३ मध्ये संपूर्ण राज्यात ऑगस्ट महिन्यात मुसळधार पावसाच्या वेळी टीव्ही आणि वृत्तपत्रांनी सतत अलर्ट्स प्रसारित केले. त्यामुळे गावागावांतही खबरदारीचे संदेश पोहोचले.
वारंवारता आणि भविष्यातील कल
२०१५–१९ च्या तुलनेत २०२०–२४ मध्ये Orange Red alert frequency IMD प्रचंड वाढली आहे. काही प्रमाणात हे हवामान बदलाचे थेट द्योतक आहे, तर काही प्रमाणात सुधारलेल्या IMD Pune Nagpur monsoon data संकलनाचे परिणाम आहेत.
प्रत्येक वर्षाचे स्वरूप वेगळे असले तरी दीर्घकालीन कल मात्र एकच आहे – अलर्ट्स अधिक वारंवार आणि तीव्र होत आहेत. उदाहरणार्थ, २०२४ मध्ये (जुलैपर्यंत) तुलनेने अलर्ट्स कमी होते कारण मॉन्सून कमजोर होता. पण २०२५ मध्ये पुन्हा अनेक केशरी/लाल अलर्ट पाहायला मिळाले आणि कोकणपासून विदर्भापर्यंत जोरदार पाऊस झाला. त्यामुळे दीर्घकालीन कल Extreme rainfall events Maharashtra वाढत असल्याचा पुरावा देतो.
आपत्ती व्यवस्थापनाची तयारी: सुधारणा व मर्यादा
वारंवार दिले जाणारे पावसाचे इशारे म्हणजे धोका ओळखून आधीच इशारा देण्याची क्षमता वाढली, परंतु या इशाऱ्यांना प्रतिसाद देऊन हानी टाळणे हेदेखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. तर महाराष्ट्राने वाढत्या अलर्ट्सना सामोरे जाण्यासाठी कितपत तयारी केली आहे? पाहूया सकारात्मक बदल आणि विद्यमान उणीवा.
सुधारलेली तयारी आणि पावले
गेल्या काही वर्षांत राज्याने आपत्ती व्यवस्थापनात अनेक सुधारणा केल्या आहेत. Maharashtra disaster management plan २०२३ मध्ये अद्ययावत झाला आणि State Disaster Management Authority Maharashtra ने जिल्हास्तरीय आराखडे, प्रशिक्षण व बचाव पथके यावर भर दिला. कोकणातील दरडी कोसळण्याच्या पार्श्वभूमीवर २०२४ साली भूस्खलन व्यवस्थापन योजना तयार करण्यात आली. त्याचबरोबर हवामान खात्याने Nowcast सेवा आणि Impact based forecasts IMD सुरु केल्याने स्थानिक प्रशासनाला तात्काळ निर्णय घेता येऊ लागले. त्यामुळे छोट्या भागात मुसळधार पाऊस झाला तरी Flood preparedness in Maharashtra करण्यासाठी थोडा वेळ मिळतो.
शहरी स्तरावर विशेषतः मुंबईतही बदल झाले आहेत. २००५ च्या महापुरानंतर BMC मुंबईची मान्सून तयारी (BMC Mumbai monsoon readiness) टप्प्याटप्प्याने मजबूत झाली आहे. नालेसफाई, पंपिंग स्टेशनची देखभाल, मोबाइल पंप, कंट्रोल रूम्स, आपत्कालीन साहित्य अशा तयारीमुळे अलर्ट मिळाल्यावर प्रशासनाची कृती वाढली आहे. २०२३ मध्ये मुंबईत ७०,००० हून अधिक जलकुंभ साफ करण्यात आले. कोकण आणि पश्चिम महाराष्ट्रातील इतर महत्त्वाच्या शहरांनीही अशाच उपाययोजना राबवल्या आहेत, ज्यामुळे पूरस्थिती हाताळण्याची क्षमता काही प्रमाणात वाढली आहे.
अद्याप असलेल्या मर्यादा व आव्हाने
सतर्कतेचे इशारे वेळेवर मिळाले तरी प्रत्यक्ष अमलबजावणीत उणीवा राहतात. मुंबईसारख्या शहरांत पंपिंग स्टेशन असूनही अतिवृष्टीत पंप बंद पडतात, नाले अडथळ्यांमुळे पाणी ओसरण्यास वेळ लागतो. Orange/Red alert असतानाही २०२३–२४ मध्ये ठाणे आणि मुंबईत पाणी साचल्याच्या घटना झाल्या. काही नगरपालिकांनी पूरप्रवण ठिकाणांची यादी अद्ययावत केली नाही, परिणामी दरवर्षी तीच समस्या दिसून आली. २०२४ मध्ये तर मुंबईत २० पंप ठप्प झाल्याचे Media coverage IMD alerts मध्ये नमूद झाले.
दुसरे मोठे आव्हान म्हणजे पायाभूत सुविधांची मर्यादा. जुनाट ड्रेनेज व्यवस्था सलग दोन–तीन दिवसांच्या मुसळधार पावसाला तोंड देऊ शकत नाही. उदाहरणार्थ, २०२५ च्या ऑगस्टमध्ये मुंबईत ८४ तासांत ५०० मिमी पावसामुळे शहर ठप्प झाले. Maharashtra disaster management plan अद्ययावत झाला असला तरी पायाभूत सुधारणा पूर्ण व्हायला वेळ लागेल. त्यामुळे अजूनही Flood preparedness in Maharashtra अपुरी आहे. जनजागृतीमुळे जीवितहानी काहीशी कमी झाली असली तरी आर्थिक–सामाजिक नुकसान रोखण्यासाठी पुढील काळात अधिक ठोस प्रयत्नांची गरज आहे.
२०१५–२०२४ प्रमुख पूर-आपत्ती घटनांची वेळक्रमे
गेल्या दहा मान्सून हंगामांत महाराष्ट्राने अनेक चढ़-उतार पाहिले – कधी विक्रमी पाऊस आणि पूर, तर कधी दुष्काळसदृश परिस्थिती. खालील वेळक्रमात Maharashtra floods timeline अंतर्गत काही महत्त्वाच्या घटना वर्षनिहाय दिल्या आहेत. या घटनांनी संबंधित वर्षी मोठी हानी केली आणि त्यावेळी IMD Monsoon Alerts द्वारे पावसाची इशारे जारी झाली होती. या घटनांतूनही आपल्याला वर उल्लेखलेला ट्रेंड दिसून येईल – कालानुक्रमे पूर आणि अतिवृष्टीच्या घटना अधिक तीव्र बनत गेल्या आहेत:
| वर्ष | प्रमुख घटना व परिणाम |
| 2015 | मुंबई: मुसळधार पाऊस (जून-जुलै) – अनेक भाग जलमय, लोकल सेवा विस्कळीत. कोकण (रत्नागिरी-रायगड): अचानक पूर; काही गावांत पाणी, एकूण हानी मर्यादित. |
| 2016 | मराठवाडा: कमी पावसाने दुष्काळसदृश स्थिती. विदर्भ: नागपूर, अमरावतीत ऑगस्टमध्ये अतिवृष्टी, पूरस्थिती (Vidarbha flood warnings). मुंबई: जुलैमध्ये मुसळधार पाऊस; उपनगरी रेल्वे विस्कळीत, ठिकठिकाणी पाणी साचले. |
| 2017 | मुंबई: २९ ऑगस्ट महापूर – १२ तासांत ३०० मिमी+ पाऊस; २०+ मृत्यू, संपूर्ण वाहतूक ठप्प (Mumbai flood alerts IMD). पश्चिम महाराष्ट्र: सातारा, सांगली येथे कृष्णा नदीला पूर; शेतजमिनी जलमग्न. |
| 2018 | पुणे-सातारा: ऑगस्टमध्ये नद्या फुगल्या; हजारो लोकांचे स्थलांतर. रत्नागिरी: सततच्या पावसामुळे दरडी कोसळल्या; काही ठिकाणी जीवितहानी. |
| 2019 | सांगली-कोल्हापूर: दशकातील भीषण पूर; ४०+ मृत्यू, ~४.५ लाख लोकांचे स्थलांतर, शेती व मालमत्तेचे मोठे नुकसान (Sangli Kolhapur floods Maharashtra). मुंबई: जुलैमध्ये २४ तासांत ~३७५ मिमी पाऊस; ३०+ मृत्यू, रेड अलर्टनंतरही शहर ठप्प. |
| 2020 | कोकण (रत्नागिरी-रायगड): जुलै-ऑगस्टमध्ये पूरस्थिती; हजारो विस्थापित. मुंबई: एका दिवसात ३०० मिमी+ पाऊस; वाहतूक विस्कळीत. रत्नागिरी (चिपळूण): अतिवृष्टीमुळे दरडी; गावं मातीखाली गाडली. |
| 2021 | कोकण (महाड, चिपळूण): प्रलयंकारी पूर व दरडी; >२०० मृत्यू (Konkan landslides heavy rain). सातारा-कोल्हापूर: कृष्णा, पंचगंगा नदीला पूर; हजारो लोकांना स्थलांतर. मुंबई: वारंवार अतिवृष्टी; स्थानिक पूर. |
| 2022 | विदर्भ (गडचिरोली-चंद्रपूर): जुलैमध्ये दशकातील सर्वाधिक पूर; गावं जलमय, पूल-रस्ते वाहून गेले (Vidarbha flood warnings). नाशिक: ऑगस्टमध्ये गोदावरी नदीला पूर (धरणातून विसर्गामुळे). पुणे-रायगड: पावसामुळे दरडी कोसळल्या; जीवितहानी. |
| 2023 | कोल्हापूर-सांगली: जुलैमध्ये कृष्णा नदीला परत पूर; गावं जलमय (Sangli Kolhapur floods Maharashtra पुनरावृत्ती). रायगड (कोकण): लहानमोठ्या दरडी कोसळल्या (Konkan landslides heavy rain). मुंबई: २६ जुलैला मुसळधार पाऊस; शहराचा मोठा भाग ठप्प. |
| 2024 | रायगड (इर्शालवाडी): ढगफुटीनंतर भीषण भूस्खलन; अनेक घरं गाडली, मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी. मुंबई-ठाणे: सलग पावसामुळे सखल भाग जलमय; शाळांना सुट्टी जाहीर. विदर्भ (नागपूर-गोंदिया): एका मुसळधार स्पेलमुळे पूर; शेकडो कुटुंबांचे स्थलांतर. |
टीप: २०२४ चा आढावा फक्त जुलैपर्यंतच्या घटनेपर्यंत सीमित आहे. २०२५ मध्ये त्यानंतरही काही महत्त्वाच्या घटना घडल्या आहेत, जसे की ऑगस्ट २०२५ मधील मुंबईतील विक्रमी पाऊस व त्यावर दिलेले Red Alert इत्यादी, परंतु त्यांचा तपशील वेगळ्या अहवालात घेतला जाईल.
बदलत्या ट्रेंडचे भविष्यासाठी काय संकेत?
२०१५ ते २०२४ या काळात महाराष्ट्रातील IMD Monsoon Alerts लक्षणीयरीत्या वाढले असून विशेषतः केशरी व लाल अलर्टचे प्रमाण जास्त झाले आहे. हा कल स्पष्टपणे दाखवतो की पुढील काळात हवामानातील तीव्र घटना अधिक वारंवार घडू शकतात. Climate change and Maharashtra monsoon या समीकरणामुळे राज्याला अधिक अनिश्चित आणि भीषण स्वरूपाचे मान्सून पाहावे लागू शकतात. त्यामुळे पूर, दरडी कोसळणे यांसारख्या घटनांवर केवळ इशारा न देता कायमस्वरूपी उपाययोजना आणि दीर्घकालीन पायाभूत सुधारणा करण्यावर भर द्यावा लागणार आहे.
सकारात्मक बाब म्हणजे इशारा यंत्रणा आणि आपत्ती व्यवस्थापनात सुधारणा झाल्या आहेत. Impact based forecasts IMD, District level rainfall alerts, भूस्खलन व्यवस्थापन प्रकल्प आणि State Disaster Management Authority Maharashtra यांची क्षमता वाढवण्याचे प्रयत्न यामुळे जीवितहानी कमी झाली आहे. मात्र दीर्घकालीन सुरक्षिततेसाठी मोठे जलनिकासी प्रकल्प, शहरी नियोजनात पूररेषांचा विचार आणि जलधारण उपाय आवश्यक आहेत. एकूणच, वाढते IMD Monsoon Alerts Maharashtra हा इशारा न राहता कृतीची संधी म्हणून घेणे गरजेचे आहे, जेणेकरून भविष्यातील आपत्तींचा धोका कमी करता येईल.
